تفسیر حکمت 83
وَ قَالَ عَلَيهِ السِّلَامُ
لِرَجُلٍ أَفْرَطَ فِي الثَّنَاءِ عَلَيْهِ، وَ کَانَ لَهُ مُتَّهِماً: أَنَا دُونَ مَا تَقُولُ، وَ فَوْقَ مَا فِي نَفْسِکَ.
ترجمه
امام (عليه السلام) به کسى که او را زياد مدح کرد ولى در دل وى را متهم مى ساخت، فرمود: «من کمتر از آن هستم که تو مى گويى (و بر زبانت جارى مى سازى) و بالاتر از آنم که در دل دارى!».
شرح و تفسیر
دوگانگى و غلوّ
گرچه مدح و ثناى افراد به سبب کارهاى خوبى که انجام داده اند باعث تشويق آن ها مى شود؛ ولى به يقين افراط در مدح و ثنا افزون بر اين که دروغ و گناه کبيره اى محسوب مى شود سبب اغفال طرف مقابل مى گردد و او را از کوشش و تلاش براى رسيدن به مقامات بالاتر بازمى دارد و آثار غرور و خودبرتربينى در او آشکار مى گردد.
به همين دليل، «امام (عليه السلام) به کسى که در ستايش او مبالغه مى کرد ولى در دل، او را متهم مى دانست فرمود: من کمتر از آن هستم که تو مى گويى و بالاتر از آنم که در دل دارى»؛ (قال (عليه السلام): لِرَجُلٍ أَفْرَطَ فِي الثَّنَاءِ عَلَيْهِ، وَ کَانَ لَهُ مُتَّهِماً: أَنَا دُونَ مَا تَقُولُ، وَ فَوْقَ مَا فِي نَفْسِکَ).
ممکن است آن شخص در مورد امام (عليه السلام) غلو کرده باشد و آن حضرت با اين سخن مى خواهد جلوى غلو او را بگيرد؛ ولى اين احتمال نيز داده شده که چه بسا او تنها بخشى از صفات واقعى امام (عليه السلام) را برشمرده ولى حضرت متواضعانه چنين سخنى را گفته است. در هر حال جمله ذيلِ اين سخن که مى فرمايد: «برتر از آنم که در دل دارى» در واقع کرامتى است از سوى امام (عليه السلام) که باطن و درون مخاطب خود را مى خواند و مى داند او منافقانه تعريف و تمجيد مى کند و در دلش حتى صفات واقعى امام (عليه السلام) را نيز قبول ندارد. در روايات اسلامى نيز مذمت زيادى در مورد مداحان و مبالغه گران در مدح و ستايش آمده است. از جمله در حديثى از پيغمبر اکرم (صلي الله عليه و آله) مى خوانيم که فرمود: «إذا لَقيتُمُ الْمَدّاحينَ فَاحْثُوا فى وُجُوهِهِمُ التُّرابَ؛ هنگامى که مداحان را ملاقات کرديد خاک در صورتشان بپاشيد» کنايه از اين که از کار آن ها برائت و بيزارى جوييد و اجازه ادامه سخن به آن ها ندهيد.
در حديث ديگرى مى خوانيم که مردى در محضر پيغمبر (صلي الله عليه و آله) ستايش مبالغه آميزى درباره شخص ديگرى کرد، پيامبر (صلي الله عليه و آله) فرمود: «لا تُسْمِعْهُ فَتُهْلِکْهُ لَوْ سَمِعَکَ لَمْ يُفْلِحْ؛ آنچه را که گفتى به گوش او نرسان که سبب هلاکت او مى شود و اگر مدح مبالغه آميز تو را بشنود هرگز رستگار نخواهد شد».
در فرمان مالک اشتر نيز همين مطلب به صورت جامع ترى آمده است، آنگاه که امام (عليه السلام) فرمود: «ثُمَّ رُضْهُمْ عَلَى أَلاَّ يُطْرُوکَ وَ لا يَبْجَحُوکَ بِبَاطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ فَإِنَّ کَثْرَةَ الإِطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ وَ تُدْنِي مِنَ الْعِزَّةِ؛ سپس آن ها را طورى تربيت کن که از تو ستايش بى جا نکنند (و از تملق و چاپلوسى بپرهيزند. نيز) تو را براى اعمال نادرستى که انجام نداده اى تمجيد نکنند، زيرا مدح و ستايش فراوان عُجب و خودپسندى به بار مى آورد و انسان را به کبر و غرور نزديک مى سازد».
متأسفانه در هيچ يک از کتبى که ما ديده ايم در اين باره که آن شخص در مقام افراط در ثنا چه گفت که امام (عليه السلام) برآشفت؟ سخنى نيامده است و اگر عين آن کلام نقل مى شد مى توانستيم قضاوت کنيم که افراط در مدح بوده است يا تواضع امام (عليه السلام)؟ .
گرچه مدح و ثناى افراد به سبب کارهاى خوبى که انجام داده اند باعث تشويق آن ها مى شود؛ ولى به يقين افراط در مدح و ثنا افزون بر اين که دروغ و گناه کبيره اى محسوب مى شود سبب اغفال طرف مقابل مى گردد و او را از کوشش و تلاش براى رسيدن به مقامات بالاتر بازمى دارد و آثار غرور و خودبرتربينى در او آشکار مى گردد.
به همين دليل، «امام (عليه السلام) به کسى که در ستايش او مبالغه مى کرد ولى در دل، او را متهم مى دانست فرمود: من کمتر از آن هستم که تو مى گويى و بالاتر از آنم که در دل دارى»؛ (قال (عليه السلام): لِرَجُلٍ أَفْرَطَ فِي الثَّنَاءِ عَلَيْهِ، وَ کَانَ لَهُ مُتَّهِماً: أَنَا دُونَ مَا تَقُولُ، وَ فَوْقَ مَا فِي نَفْسِکَ).
ممکن است آن شخص در مورد امام (عليه السلام) غلو کرده باشد و آن حضرت با اين سخن مى خواهد جلوى غلو او را بگيرد؛ ولى اين احتمال نيز داده شده که چه بسا او تنها بخشى از صفات واقعى امام (عليه السلام) را برشمرده ولى حضرت متواضعانه چنين سخنى را گفته است. در هر حال جمله ذيلِ اين سخن که مى فرمايد: «برتر از آنم که در دل دارى» در واقع کرامتى است از سوى امام (عليه السلام) که باطن و درون مخاطب خود را مى خواند و مى داند او منافقانه تعريف و تمجيد مى کند و در دلش حتى صفات واقعى امام (عليه السلام) را نيز قبول ندارد. در روايات اسلامى نيز مذمت زيادى در مورد مداحان و مبالغه گران در مدح و ستايش آمده است. از جمله در حديثى از پيغمبر اکرم (صلي الله عليه و آله) مى خوانيم که فرمود: «إذا لَقيتُمُ الْمَدّاحينَ فَاحْثُوا فى وُجُوهِهِمُ التُّرابَ؛ هنگامى که مداحان را ملاقات کرديد خاک در صورتشان بپاشيد» کنايه از اين که از کار آن ها برائت و بيزارى جوييد و اجازه ادامه سخن به آن ها ندهيد.
در حديث ديگرى مى خوانيم که مردى در محضر پيغمبر (صلي الله عليه و آله) ستايش مبالغه آميزى درباره شخص ديگرى کرد، پيامبر (صلي الله عليه و آله) فرمود: «لا تُسْمِعْهُ فَتُهْلِکْهُ لَوْ سَمِعَکَ لَمْ يُفْلِحْ؛ آنچه را که گفتى به گوش او نرسان که سبب هلاکت او مى شود و اگر مدح مبالغه آميز تو را بشنود هرگز رستگار نخواهد شد».
در فرمان مالک اشتر نيز همين مطلب به صورت جامع ترى آمده است، آنگاه که امام (عليه السلام) فرمود: «ثُمَّ رُضْهُمْ عَلَى أَلاَّ يُطْرُوکَ وَ لا يَبْجَحُوکَ بِبَاطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ فَإِنَّ کَثْرَةَ الإِطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ وَ تُدْنِي مِنَ الْعِزَّةِ؛ سپس آن ها را طورى تربيت کن که از تو ستايش بى جا نکنند (و از تملق و چاپلوسى بپرهيزند. نيز) تو را براى اعمال نادرستى که انجام نداده اى تمجيد نکنند، زيرا مدح و ستايش فراوان عُجب و خودپسندى به بار مى آورد و انسان را به کبر و غرور نزديک مى سازد».
متأسفانه در هيچ يک از کتبى که ما ديده ايم در اين باره که آن شخص در مقام افراط در ثنا چه گفت که امام (عليه السلام) برآشفت؟ سخنى نيامده است و اگر عين آن کلام نقل مى شد مى توانستيم قضاوت کنيم که افراط در مدح بوده است يا تواضع امام (عليه السلام)؟ .