خطبه‌های امیر‌ المؤمنین شامل ۲۴۱ خطبه می‌شود. خطبه‌ها عموماً حاوی موضوعاتی چون خداشناسی، شناخت جهان، پیدایش عالم، طبیعت انسان، امت‌ها و حکومت‌های نیکوکار و ستمکار است اما مقصود اصلی امام در بیان این موضوعات تبیین و تشریح علوم طبیعی و جانورشناسی یا فهماندن نکته‌های فلسفی یا تاریخی نبوده است، بلکه مراد اصلی او تبیین خداشناسی و مسائل مهم اسلامی در پرتو بیان این موضوعات بوده است. خطبه‌های شقشقیه، غراء و متقین، مهم‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه معرفی شده‌اند.

فهرست خطبه‌های نهج البلاغه

      خطبه 1 - آغاز آفرينش آسمان و زمين آدم

      در اين بخش علاوه بر خطبه ها قسمت هاي مهمي از منتخبات سخنان آن حضرت که به منزله خطبه است و به مناسبت حوادث مختلف و پيشامدهاي گوناگون ايراد شده ذکر مي شود.

      خطبه 2 - پس از بازگشت از صفين

      از خطببه هاى امام (عليه السلام) است که هنگام بازگشت از صفّين ايراد فرمود و در آن، وضع حال مردم پيش از بعثت و اوصاف اهل بيت پيامبر اسلام (عليهم السلام) و سپس اوصاف گروه ديگرى را بيان فرموده است.

      خطبه 3 - شقشقيه

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) که معروف به خطبه شقشقيّه است و مشتمل بر شکايت درباره خلافت وسپس ترجيح دادن شکيبايى دربرابر آن و آنگاه بيعت مردم با ايشان مى باشد

      خطبه 4 - اندرز به مردم و رهانيدن از گمراهي

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) و از فصيح ترين سخنان آن حضرت (عليه السلام) است که در آن، مردم را اندرز مى دهد و از گمراهى، به سوى هدايت مى برد و گفته مى شود: «اين خطبه را بعد از (جنگ جمل و) کشته شدن طلحه و زبير ايراد فرموده است»

      خطبه 5 - پس از رحلت رسول خدا

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است هنگامى که رسول خدا (صلي الله عليه و آله) رحلت فرمود، عباس و ابوسفيان به على (عليه السلام) عرض کردند که آماده اند با او براى خلافت بيعت کنند (و اين در زمانى بود که بيعت در «سقيفه» براى «ابوبکر» پايان يافته بود ـ حضرت نپذيرفت و اين خطبه را ايراد فرمود ـ و در آن، نهى از فتنه و آشوب مى کند و از روحيه و آگاهى هاى خود پرده برمى دارد)

      خطبه 6 - آماده نبرد

      از سخنان امام (عليه السلام) است آن را هنگامى ايراد کرد که بعضى به آن حضرت پيشنهاد کردند{1} طلحه و زبير را دنبال نکند و آماده نبرد با آنان نشود. امام (عليه السلام) در اين سخن اين ويژگى خود را که هرگز فريب نمى خورد و غافلگير نمى شود بيان مى دارد. به خدا سوگند من همچون کفتار نيستم که با ضربات آرام و ملايم (در برابر لانه اش) به خواب مى رود تا صيّاد به آن برسد و دشمنى که در کمينش مى باشد غافلگيرش کند؛ بلکه (با هوشيارى تمام، مراقب مخالفان هستم و) با شمشير برنده هواداران حق، بر کسانى که به حق پشت کرده اند مى کوبم و با دستيارى فرمانبرداران مطيع، با عاصيان اهل ترديد مى جنگم؛ و اين روش هميشگى من است تا روزى که زندگى ام پايان گيرد! به خدا سوگند! از زمان وفات پيامبر (صلي الله عليه و آله) تا امروز همواره از حقّم بازداشته شده ام و ديگران را (که هرگز همسان من نبوده اند) بر من مقدّم داشته اند!

      خطبه 7 - نکوهش دشمنان

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن پيروان شيطان را نکوهش مى کند (اين زشت سيرتان) شيطان را ملاک و اساس کار خود قرار دادند؛ او نيز آن ها را به عنوان دام هاى خويش (يا شريکان خود) برگزيد و به دنبال آن در درون سينه هاى آن ها تخم گذارى کرد؛ سپس تخم ها را مبدّل به جوجه نمود. اين جوجه هاى شيطانى از درون سينه هاى آنان خارج شده، در دامانشان حرکت کرده و پرورش يافتند (و سرانجام کارشان به جايى رسيد که) شيطان با چشم آن ها نگاه کرد و با زبانشان سخن گفت. آن ها را بر مرکب لغزش ها سوار کرد و سخنان فاسد و هزل و باطل را در نظرشان زينت بخشيد؛ به همين دليل، اعمال آن ها اعمال کسى است که شيطان او را در سلطه خود شريک ساخته و سخنان باطل را بر زبان او نهاده است (و از اين طريق مى توان آن ها را به خوبى شناخت).

      خطبه 8 - درباره زبير و بيعت او

      از سخنان امام (عليه السلام) است که خطاب به زبير بيان مى فرمايد در جايى که اقتضاى چنين سخنى را داشت و هدف امام (عليه السلام) اين اسـت که با اين سخن او را به بيعت خود بازگرداند او ادّعا مى کند که بيعتش تنها با دست بود نه با دل، پس اقرار به بيعت کرده، ولى مدّعى يک امر پنهانى است (که نيّتش برخلاف آن بوده) بنابراين بر او لازم است که دليل روشنى بر اين ادّعاى خود بياورد و گرنه بايد در آن چيزى که از آن خارج شده، داخل شود و به بيعت خود بازگردد و به آن وفادار باشد.

      خطبه 9 - درباره پيمان شکنان

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در توصيف خودش و توصيف دشمنانش بيان شده و گفته مى شود که منظور امام (عليه السلام) در اين جمله ها مخالفان او در جنگ جمل هستند آن ها (طلحه، زبير و يارانشان) رعد و برقى نشان دادند ولى با اين همه، کارشان به سستى و شکست انجاميد ولى ما رعد (و برقى) نشان نمى دهيم مگر اين که بباريم، و سيلى جارى نمى کنيم مگر اين که بارانى فروريزيم!

      خطبه 10 - حزب شيطان

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است منظور حضرت از اين سخن شيطان است يا جمعيّت خاصّى (که خوى هاى شيطانى داشتند)! آگاه باشيد كه شيطان، حزب خود را گرد آورده و سواره و پياده‌هاى لشكرش را فراخوانده است؛ ولى من آگاهى و بصيرت خود را همراه دارم، نه خودم حقيقت را بر خويش مشتبه ساخته ‌ام و نه ديگرى بر من مشتبه ساخته است، به خدا سوگند گردابى براى آنان فراهم سازم كه جز من كسى نتواند آن را چاره كند! هرگز از آن بيرون نمى‌آيند و (آن عدّه كه از آن بگريزند) هرگز به‌ سوى آن بازنمى‌گردند (و براى هميشه قدم نهادن در چنين صحنه‌هايى را فراموش مى‌ كنند).

      خطبه 11 - خطاب به محمد حنفيه

      از سخنان امام (عليه السلام) است که به فرزندش محمّد بن حنفيّه فرمود، در آن هنگام که پرچم را در روز جنگ جمل به دست او سپرد. اگر کوه ها متزلزل شود تو تکان مخور! دندان هايت را بر يکديگر بفشار و جمجمه خويش را به خدا عاريت ده! قدم هايت را بر زمين ميخ کوب کن! و نگاهت به آخر لشکر دشمن باشد! چشمت را فرو گير (و مرعوب نفرات و تجهيزات دشمن نشو)! و بدان!نصرت و پيروزى ازسوى خداوند سبحان است!

      خطبه 12 - پس از پيروزي بر اصحاب جمل

      از سخنان امام (عليه السلام) است هنگامى که خداوند امام (عليه السلام) را در جنگ «جمل» پيروز ساخت يکى از يارانش عرض کرد: دوست مى داشتم برادرم فلانى همراه ما بود تا شاهد پيروزى هاى الهى بر دشمنان، که خدا نصيب شما کرده است، باشد. امام (عليه السلام) فرمود: آيا قلب و فکر و علاقه برادرت با ماست؟ او در پاسخ عرض کرد: آرى. امام (عليه السلام) فرمود: او نيز به طور مسلّم در اين صحنه حضور داشته است (نه تنها او حضور داشته بلکه) گروه هايى در لشکر ما حضور داشتند که هم اکنون در صلب پدران و رحم مادران اند. کسانى که زمان هاى آينده آن ها را آشکار مى سازد و (سپاه) ايمان به وسيله آن ها قوى و نيرومند مى شود.

      خطبه 13 - سرزنش مردم بصره

      از سخنان امام (عليه السلام) است که بعد از واقعه جمل در مذمّت اهل بصره ايراد فرمود (اى اهل بصره) شما لشکريان زن بوديد و پيروان چهارپا (اشاره به شتر عايشه است) تا زمانى که (شتر) نعره مى کشيد به صداى آن پاسخ داديد (و جنگ کرديد)؛ امّا همين که شتر پى شد فرار کرديد. اخلاق شما پست، و پيمان هايتان بى اعتبار و ازهم گسسته، و دين شما نفاق و دورويى است و آب شما شور و تلخ است. آن کس که در ميان شما اقامت گزيند در دام گناه گرفتار آيد و آن کس که از شما دورى گزيند و رخت بربندد، رحمت خدا را دريابد. گويا مى بينم خداوند عذاب را از بالا و پايين بر شما فرستاده و همه اين شهر و کسانى که در آن قرار دارند زير آب غرق شده اند، تنها کنگره هاى بلند مسجدتان همچون سينه کشتى روى آب نمايان است.

      خطبه 14 - در نکوهش مردم بصره

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در پايان جنگ جمل ايراد فرموده اند سرزمين شما به آب نزديک است و از آسمان دور، عقل هايتان سبک و افکارتان سفيهانه است! از اين جهت شما هدف خوبى براى تيراندازان هستيد و لقمه چربى براى مفت خواران و شکار خوبى براى صيّادان و درندگان!

      خطبه 15 - در رابطه با برگرداندن املاک بيت المال

      از سخنان امام (عليه السلام) است درباره آنچه عثمان از بيت المال به افراد خاصّى بخشيده بود و امام (عليه السلام) آن ها را به بيت المال بازگرداند به خدا سوگند (اموال غارت شده بيت المال را به آن بازمى گردانم حتّى) اگر آن را بيابم که مهر زنان شده يا کنيزانى با آن خريده باشند؛ همه را قاطعانه به بيت المال برمى گردانم (و اجازه نمى دهم بى عدالتى سابق در جهان اسلام ادامه يابد!) زيرا در عدالت (براى همه قشرهاى جامعه) گشايش است و آن کس که عدالت براى او تنگ (و ناگوار) باشد، ظلم و ستم براى او تنگ تر (و ناگوارتر) است!

      خطبه 16 - به هنگام بيعت در مدينه

      از سخنان امام (عليه السلام) است هنگامى که در مدينه با او بيعت کردند، و در آن از سرانجام کار مردم خبر مى دهد و آن ها را به گروه هاى مختلفى تقسيم مى کند.

      خطبه 17 - داوران ناشايست

      از سخنان امام (عليه السلام) است درباره کسى که بدون شايستگى و لياقت، متصدّى مقام قضاوت در ميان مردم مى شود و در اين خطبه آمده است: مبغوض ترين خلايق نزد خدا دو گروه اند

      خطبه 18 - نکوهش اختلاف راي عالمان

      از سخنان امام (عليه السلام) است در مذمّت اختلاف علما در فتوا، که در آن، اهل رأى (و قياس) را نيز مذمّت مى کند و حکم کردن در مسائل دينى را به قرآن واگذار مى نمايد.

      خطبه 19 - به اشعث بن قيس

      از سخنان امام (عليه السلام) است آن را هنگامى بيان فرمود که در مسجد کوفه بر منبر بود، «اشعث بن قيس» به امام (عليه السلام) اعتراض کرد که اى اميرمؤمنان! اين مطلبى که گفتى، به زيان تو است نه به سود تو، امام (عليه السلام) با بى اعتنايى نگاهى به او کرد و فرمود: تو چه مى فهمى که چه چيز به سود من است و چه چيز به زيان من؟ لعنت خدا و لعنت همه لعنت کنندگان بر تو باد! اى بافنده (دروغ)، فرزند بافنده! و اى منافق فرزند کافر! به خدا سوگند يک بار کفر، تو را اسير کرد و يک بار اسلام، مال و حسب تو نتوانست تو را از هيچ يک از اين دو اسارت آزاد سازد (و اگر آزاد شدى به کمک اموال ديگران يا با خواهش و التماس و خيانت بود)! (آرى!) آن کس که شمشيرها را به سوى قبيله اش هدايت کند و مرگ را به سوى آنان سوق دهد سزاوار است که نزديکانش به او خشم ورزند و بيگانگان به او اعتماد نکنند.

      خطبه 20 - در منع از غفلت

      از سخنان امام (عليه السلام) است که از غفلت بر حذر مى دارد و فرار (و حرکت) به سوى خداوند را يادآور مى شود اگر شما آنچه را که مردگانتان بعد از مرگ مشاهده کرده اند مى ديديد، ناله سرمى داديد و وحشت مى کرديد و به سخن حق گوش فرامى داديد و اطاعت مى کرديد، ولى آنچه آن ها ديده اند از شما مستور و پنهان است، امّا به زودى پرده ها کنار مى رود (و همه چيز را مشاهده خواهيد کرد) اگر چشم بصيرت را بگشاييد، وسايل بينايى شما فراهم شده است، و اگر گوش شنوا داشته باشيد سخنان حق به گوش شما رسانده شده، و اگر اهل هدايت باشيد وسايل هدايت فراهم گشته، (آرى!) به حق مى گويم که حوادث عبرت انگيز، خود را آشکارا به شما نشان داده است و با صداى رسا و مؤثّر، از آنچه ممنوع است نهى شده ايد، و هيچ کس بعد از رسولان آسمان (فرشتگان) جز بشر، عهده دار تبليغ ازسوى پروردگار نخواهد بود (پس در انتظار چه نشسته ايد؟).

      خطبه 21 - در توجه به قيامت

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) و مشتمل بر پند و حکمت است بى گمان پايان کار (رستاخيز و قيامت و بهشت و دوزخ) در برابر شماست و عوامل مرگ، پيوسته شما را به پيش مى راند. سبک بار شويد تا به قافله برسيد! چرا که پيشينيان را براى رسيدن بازماندگان، نگه داشته اند! (و همه، در يک زمان، محشور خواهيد شد). سيّد رضى مى گويد: اگر اين گفتار امام (عليه السلام) پس از سخن خداوند سبحان و پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله)، با هر سخنى سنجيده شود، بر آن برترى خواهد داشت و از آن پيشى مى گيرد. به خصوص جمله «تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا» کلامى است که از آن، کوتاه تر و پرمعناتر، کلامى شنيده نشده است. چه سخن ژرف و عميقى و چه جمله پرمعنا و حکمت آميزى است! که روح تشنه طالبان حکمت را سيراب مى کند! ما در کتاب خصائص درباره اهمّيّت و عظمت اين جمله، بحث کرده ايم.

      خطبه 22 - در نکوهش بيعت شکنان

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است هنگامى که خبر پيمان شکنانِ بيعت امام (عليه السلام) به آن حضرت رسيد اين خطبه را در نکوهش آنان ايراد فرمود و گناه خون عثمان را به گردن آن ها افکند و آنان را تهديد به جنگ کرد

      خطبه 23 - در باب بينوايان

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن فقرا را به زهد و ثروتمندان را به محبّت سفارش مى کند

      خطبه 24 - برانگيختن مردم به پيکار

      از سخنان امام (عليه السلام) است دعايى است که آن دعا را هنگامى تلاوت فرمود که پا را در رکاب گذاشت تا به سوى شام (براى خاموش کردن فتنه معاويه و شاميان گردنکش) برود بار الها! من از رنج و مشقّت اين سفر و بازگشت پراندوه از آن و مواجه شدن با منظره ناخوشايند در خانواده و مال و فرزند، به تو پناه مى برم. خداوندا! تو در سفر همراه مايى و براى بازماندگان ما در وطن، سرپرست و نگاهبانى، و جمع ميان اين دو را هيچ کس جز تو نمى تواند، زيرا آن کس که سرپرست بازماندگان است، همسفر نتواند بود، و آن کس که همسفر است جانشينى انسان را (در خانه و خانواده اش) نمى تواند برعهده گيرد (آرى! تنها تويى که قادر بر هر دو هستى)!