نامه‌های نهج‌البلاغه ۷۹ بخش دارد که از ۱۲ وصیت‌نامه، سفارش و بخش‌نامه و ۲ فرمان، یک دعا، یک پیمان‌نامه و ۶۳ نامه مکتوب تشکیل شده است. مخاطبان نامه ها عموما کارگزاران حکومتی، فرماندهان نظامی و ماموران مالیاتی بودند، بیشتر به مسائل حکومت‌داری و نحوه تعامل مسئولین حکومتی با مردم پرداخته شده است. با وجود اینکه این نامه‌ها از طرف حضرت علی علیه السلام به عنوان حاکم به حکمرانان و مسئولین حکومتی نوشته شده است.
نامه به امام حسن علیه السلام ، نامه‌ی فرمان مالک اشتر و نامه به عثمان بن حنیف از معروف‌ترین نامه‌های نهچ‌البلاغه هستند.

فهرست نامه‌های نهج البلاغه

      نامه 1 - به مردم کوفه هنگامي که از مدينه به بصره ميرفت

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است که براى اهل کوفه به هنگام حرکت از مدينه به سوى بصره نگاشته است.

      نامه 2 - به مردم کوفه پس از فتح بصره

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است که بعد از فتح بصره براى اهل کوفه نوشت خداوند به شما اهل اين شهر (کوفه) ازسوى اهل بيت پيامبرتان پاداش دهد، بهترين پاداشى که به فرمان بران خود و سپاسگزاران نعمتهايش عطا مى کند، زيرا شما فرمان مرا شنيديد و اطاعت کرديد، دعوت شديد و اجابت نموديد.

      نامه 3 - براي شريح پسر حارث، قاضي خود

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به شريح بن حارث، قاضى آن حضرت (در کوفه) روايت شده است که شريح بن حارث، قاضى امير المؤمنين (عليه السلام) در دوران حکومت امام (عليه السلام)، خانه اى به هشتاد دينار خريدارى کرد، خبر اين مطلب به آن حضرت رسيد، امام (عليه السلام) شريح را فراخواند و به او چنين فرمود:

      نامه 4 - به برخي از فرماندهان سپاهش

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به بعضى از سران سپاهش مخالفان را (کسانى که فرمان تو را در مقابله با لشکريان طلحه و زبير پذيرا نيستند) نصيحت کن، اگر به سايه اطاعت بازگردند (و تسليم فرمان تو شوند) اين همان چيزى است که ما دوست داريم (و از آن ها مى خواهيم) و اگر حوادث، آنان را به سوى اختلاف و عصيان کشاند به کمک کسانى که از تو اطاعت مى کنند با کسانى که تو را نافرمانى مى کنند پيکار کن و با کسانى که مطيع اند از کسانى که سستى مى ورزند خود را بى نياز ساز؛ زيرا سست عنصران و کسانى که از جنگ با دشمن کراهت دارند غيبت شان بهتر از حضورشان است و قعود آن ها از جنگ، از قيامشان کارسازتر است!

      نامه 5 - به اشعث پسر قيس، عامل آذربايجان

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به اشعث بن قيس، فرماندار آذربايجان اين فرماندارى، براى تو وسيله آب و نان نيست؛ بلکه امانتى است بر گردنت و (بدان) تو ازسوى مافوق خود تحت مراقبت هستى. هرگز حق ندارى درباره رعيّت، استبداد به خرج دهى و حق ندارى در کارهاى مهم و خطير بدون اطمينان وارد شوى. در دست تو بخشى از اموال خداوند عزّوجلّ است و تو يکى از خزانه داران او هستى، بايد آن را حفظ کنى تا به دست من برسانى، اميد است من رئيس بدى براى تو نباشم، والسلام.

      نامه 6 - به معاويه 1

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به معاويه (بيعتى که مردم در مدينه با من کردند، براى تو که در شام بودى الزام آور است، زيرا) همان کسانى که با ابوبکر و عمر و عثمان بيعت کردند با همان شرايط با من بيعت نمودند، بنابراين نه حاضران اختيار فسخ يا مخالفت با آن را دارند و نه کسى که غايب بوده حق رد کردن آن را دارد. شورا تنها از آنِ مهاجران و انصار است، هرگاه همگى کسى را برگزيدند و امامش ناميدند، خداوند از او راضى وخشنود است؛ بنابراين اگر کسى از فرمان آن ها با بدگويى يا بدعتى خارج گردد، مسلمانان او را به جاى خود بازمى گردانند، و اگر امتناع ورزد، با او پيکار مى کنند، چراکه از غير مسير مؤمنان تبعيت کرده و خدا او را در بيراهه رها مى سازد. اى معاويه! به جانم سوگند اگر با نگاه عقل بنگرى نه با چشم هواوهوس، مرا از همه مبرّاتر درباره خون عثمان مى يابى و خواهى دانست که من به کلّى از آن برکنار بودم مگر اين که در مقام تهمت برآيى و چنين نسبت ناروايى را به من بدهى. اگر چنين است هر تهمتى مى خواهى بزن، والسلام.

      نامه 7 - به معاويه 2

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است که آن را نيز براى معاويه مرقوم داشته است اما بعد (از حمد و ثناى الهى) نامه اى ازسوى تو به من رسيد، نامه اى با اندرزهاى نامربوط و سخنان رنگارنگ که با گمراهى خويش آن را تزئين کرده وبا سوء رأيت امضا نموده بودى. اين نامه از کسى است که نه چشم بصيرت دارد تا هدايتش کند و نه رهبرى آگاه تا ارشادش نمايد (به همين دليل) هواوهوس او را به سوى خود دعوت نموده و او اين دعوت را اجابت کرده، گمراهى، رهبر او شده و او از آن پيروى کرده، به همين دليل بسيار هذيان مى گويد و در گمراهى سرگردان است. بخش ديگرى از اين نامه: بيعت خلافت يک بار بيشتر نبوده و نيست؛ نه تجديد نظر در آن راه دارد نه اختيار فسخ، بنابراين آن کس که از بيعت خارج شود (به آراى مهاجران و انصار) طعنه زده و به مخالفت برخاسته (و آن را بى اعتبار شمرده) و آن کس که درباره آن ترديد به خود راه دهد منافق است.

      نامه 8 - به جرير پسر عبدالله بجلي آنگاه که او را نزد معاويه فرستاد

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به جرير بن عبدالله بجلّى هنگامى که او را به سوى معاويه (براى اتمام حجّت نهايى) فرستاد اما بعد (از حمد و ثناى الهى)، هنگامى که نامه من به تو رسيد معاويه را به حکم نهايى، دعوت کن و براى يک طرفه شدن کار، او را به يک نتيجه جزمى وادار ساز، سپس او را ميان جنگى آواره کننده يا تسليمى رسواگر مخير کن، اگر جنگ را اختيار کرد به او اعلان جنگ کن و اگر راه صلح و سلامت را پيش گرفت از او بيعت بگير، والسلام.

      نامه 9 - به معاويه (در سال 36 هجري)

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است که (آن را نيز) براى معاويه نگاشت

      نامه 10 - به معاويه (در صفين سال 36 هجري پيش از آغاز)

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است که آن را نيز به معاويه نوشته است.

      نامه 11 - سفارشي به سپاهي که به سوي دشمن فرستاد

      از وصايا و سفارش هاى امام (عليه السلام) است به سپاهى که آن ها را به سوى دشمن فرستاد هنگامى که به دشمن رسيديد يا دشمن به سراغ شما آمد، لشکرگاه خود را در جلوى تپه ها يا دامنه کوهها يا کنار نهرها قرار دهيد تا سبب حفاظت و ايمنى شما گردد و بهتر بتوانيد از پيش رو به دفاع بپردازيد و بايد همواره پيکار شما با دشمن از يک سو يا دوسو باشد (نه بيشتر زيرا تعدّد جهات باعث تجزيه لشکر و تشتت قوا و آسيب پذيرى آن مى شود) مراقبان و ديدبان هايى بر قلّه کوه ها وروى تپّه ها و بلندى ها قرار دهيد، مبادا دشمن از جايى که محل خطر يا مورد اطمينان شماست ناگهان به شما حمله کند. و بدانيد که مقدّمه لشکر چشم هاى لشکرند، و چشم هاى مقدّمه، پيشگامان و نيروى اطلاعاتى لشکرند. از پراکندگى و تفرقه به شدّت بپرهيزيد؛ بنابراين هنگامى که توقف کرديد وپياده شديد، همه با هم پياده شويد و هرگاه کوچ کرديد همه با هم کوچ کنيد و هنگامى که پرده هاى تاريکى شب شما را پوشاند، نيزه داران را با نيزه به صورت دايره اى در اطراف لشکر قرار دهيد (و لشکر در وسط آن استراحت کند) ولى خوابتان بايد بسيار سبک و کوتاه باشد همچون شخصى که آب را جرعه جرعه مى نوشد و يا مضمضه مى کند.

      نامه 12 - سفارشي به معقل پسر قيس رياحي

      از وصايا و سفارش هاى امام (عليه السلام) است به معقل بن قيس رياحى، در آن هنگام که او را با سه هزار نفر به عنوان مقدمه لشکر خويش به سوى شام فرستاد تقواى الهى را پيشه کن، همان خدايى که سرانجام بايد به لقاى او برسى وعاقبتى جز حضور در پيشگاهش ندارى. جز با کسى که با تو بجنگد پيکار مکن، صبح و عصر که هوا خنک است، لشکر را به حرکت درآور و به هنگام گرمى روز به آن ها استراحت ده و در پيمودن راه، آرامش و رفاه لشکر را در نظر بگير، در ابتداى شب حرکت مکن چراکه خداوند شب را وسيله آرامش قرار داده و آن را براى توقف تعيين کرده، نه کوچ کردن؛ بنابراين شب هنگام بدنت را آرام ساز و مرکب ها را نيز آسوده بگذار و پس از توقف، به هنگام سحرگاه يا وقتى که سپيده مى دمد به يارى خدا حرکت کن و هنگامى که دشمن را ملاقات کردى، در وسط ياران و قلب سپاهت قرار گير، نه آنقدر به دشمن نزديک شو، مانند کسى که مى خواهد آتش جنگ را برافروزد و نه آنقدر دورى کن، همانند کسى که از جنگ مى ترسد. (اين گونه باش) تا فرمان من به تو برسد، مبادا عداوت شخصى شما با دشمن سبب شود که پيش از دعوت آن ها به صلح و اتمام حجت، جنگ را آغاز کنيد.

      نامه 13 - به دو نفر از فرماندهان سپاهش

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به دو نفر از سران سپاهش من مالک بن حارث اشتر را بر شما و بر آنان که تحت فرمان شما هستند، امير ساختم؛ گوش به فرمانش دهيد و از او اطاعت کنيد. او را زره و سپر محکم خويش سازيد، زيرا او کسى است که سستى در او راه ندارد و لغزش پيدا نمى کند، در جايى که سرعت لازم است کندى نخواهد کرد و در آن جا که کندى و آرامش لازم است سرعت و شتاب به خرج نمى دهد.

      نامه 14 - سفارشي به سپاهش، پيش از رويارويي با دشمن در صفين

      از وصايا و سفارش هاى امام (عليه السلام) است به لشکرش پيش از روبه رو شدن با دشمن در صفين با آن ها نجنگيد تا آن ها جنگ را آغاز کنند، زيرا بحمدالله شما داراى حجت ودليل هستيد (شما پيرو امام و پيشوايى هستيد که خدا و خلق بر آن اتفاق دارند)، بنابراين اگر آن ها آغازگر جنگ باشند، حجت و دليل ديگرى براى شما بر ضد آن هاست. و هنگامى که به اذن خدا دشمن شکست خورد فراريان را نکشيد، و بر ناتوان ها ضربه اى وارد نکنيد، و مجروحان را به قتل نرسانيد، زنان را با اذيت و آزار به هيجان نياوريد، هر چند آن ها به شما دشنام دهند و به سرانتان بدگويى کنند، زيرا آن ها ازنظر قوا ناتوان و ازنظر روحيّه و عقل و خرد ضعيف اند و در آن زمان که زنان مشرکان (در عصر پيامبر) به ما بدگويى مى کردند و دشنام مى دادند (ازسوى آن حضرت) دستور داده مى شد که از آزار و اذيت آن ها خوددارى کنيم، حتى در زمان جاهليّت اگر مردى دست به روى زنى بلند مى کرد و سنگى به سوى او پرتاب مى نمود و يا او را با چوب مى زد، همين امر باعث ننگ او و فرزندانش مى شد!

      نامه 15 - هنگام رويارويي با دشمن در جنگ مي گفت : نيايش امام در ميدان ج

      از دعاهاى امام (عليه السلام) است که همواره به هنگام روبه رو شدن با دشمن در ميدان جنگ مى خواند خداوندا! قلب ها به تو پيوسته، گردن ها به سوى تو کشيده شده، چشم ها به جانب تو خيره گشته، قدم ها در راه تو جابه جا شده و بدن ها فرسوده گرديده است. خداوندا! کينه نهانى اين گروه آشکار شده و ديگ هاى دشمنى و عداوت در سينه آنان به جوش آمده است، خداوندا! شکايت خود را به سوى تو مى آوريم که پيامبرمان از ميان ما رفته، دشمنان ما فراوان گشته و خواسته ها و اهدافمان مختلف و متشتت شده است. پروردگارا! ميان ما و قوم ما به حق داورى کن (و درهاى پيروزى، صلح وعدالت را به روى ما بگشا) که تو بهترين داورى کنندگانى.

      نامه 16 - هنگام آغاز نبرد به يارانش مي فرمود: آموزش تاکتيک هاي نظامي

      از سخنان امام (عليه السلام) است که به هنگام جنگ به يارانش مى فرمود نگران فرار و عقب نشينى هايى که پس از آن، حمله تازه اى به دشمن است نباشيد و همچنين از جولانى که بعد از آن، حمله صورت مى گيرد ناراحت نشويد. حق شمشيرها را ادا کنيد و جاى درغلتيدن دشمن را مهيّا سازيد. خود را براى زدن سخت ترين نيزه و شديدترين ضربه شمشير بر پيکر دشمن به هيجان درآوريد، صداها را خاموش کنيد که در بيرون راندن سستى بسيار مؤثّر است. سوگندبه آن کس که دانه راشکافته و انسان ها را آفريده، دشمنان ما، اسلام را هرگز نپذيرفتند، بلکه در ظاهر تسليم شدند و کفر را در درون پنهان داشتند وهنگامى که ياورانى برضد اسلام يافتند، آنچه را که پنهان کرده بودند آشکار ساختند!

      نامه 17 - در پاسخ نامه معاويه (در صحراي صفين ماه صفر 37 هجري)

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است که در پاسخ به نامه معاويه نگاشته است

      نامه 18 - به عبدالله پسر عباس، کارگزار امام در بصره

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به عبدالله بن عباس در آن زمان که از طرف امام (عليه السلام) فرماندار بصره بود بدان که بصره محل نزول ابليس و کشتزار فتنه هاست، به همين دليل با اهل آن به نيکى رفتار کن و گره ترس و وحشت را از دل هاى آن ها بگشا (تا آتش فتنه خاموش شود و آن ها احساس امنيت کنند) بدرفتارى تو با طائفه بنى تميم وخشونت تو دربرابر آن ها را به من گزارش داده اند (ولى بدان که آن ها فضايلى دارند، ازجمله اين که) طائفه بنى تميم کسانى هستند که هرگاه رئيس نيرومندى از آن ها غايب گردد (و از دنيا برود) مرد نيرومند ديگرى در ميان آن ها ظاهر مى شود. نه در عصر جاهليّت و نه در عصر اسلام کسى در نبرد، بر آنان پيشى نمى گرفت (علاوه بر اين) آن ها با ما پيوند خويشاوندى نزديک و قرابت خاص دارند که ما نزد خداوند به وسيله صله رحم با آن ها مأجور خواهيم بود و با قطع آن مؤاخذه خواهيم شد، بنابراين اى ابوالعباس! خدا تو را رحمت کند؛ درباره آنچه از خير و شر بر زبان و دست تو جارى مى شود، خويشتن دار باش و مدارا کن، چراکه هر دو در اين امور شريک هستيم و سعى کن که حسن ظن من به تو پايدار بماند و نظرم درباره تو (شايستگى هاى تو براى امر حکومت) دگرگون نشود، والسلام.

      نامه 19 - به يکي از کارگزارانش(به نام عمر بن ابي که فرماندار فارس ايرا

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به بعضى از فرماندهانش اما بعد (از حمد و ثناى الهى)، گروهى از زعما و کدخدايان اهل شهر تو از خشونت و قساوت و تحقير و بدرفتارى تو شکايت کردند و من درباره آن ها انديشيدم، نه آنان را شايسته نزديک شدن (بيش از حد) يافتم، زيرا مشرک اند و نه سزاوار دورى و بدرفتارى، چراکه با آنان پيمان بسته ايم (و اهل ذمّه هستند) بنابراين لباسى از نرمش همراه کمى شدت و خشونت براى آنان بر خود بپوشان و با رفتارى ميان شدت و نرمش با آن ها معامله کن و نزديک ساختن و تقريب را با دور کردن و ابعاد آن ها با هم بياميز؛ إن شاء الله.

      نامه 20 - به زياد ابن ابيه هنگامي که جانشين عبدالله بن عباس در بصره بو

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است که به زياد بن ابيه، جانشين عبدالله بن عباس، فرماندار آن حضرت در بصره، نوشته است. عبدالله بن عباس در آن زمان فرماندارى بصره، اهواز، فارس، کرمان و ديگر نواحى آن جا را از طرف امام (عليه السلام) بر عهده داشت صادقانه به خداوند سوگند ياد مى کنم! اگر به من گزارش رسد که از بيت المال مسلمين چيزى کم يا زياد، به خيانت برداشته اى آن چنان بر تو سخت مى گيرم که زندگى تو را کم بهره، سنگين بار و حقير و ذليل سازد؛ والسلام.

      نامه 21 - به زياد بن ابيه (در سال 36 هجري)

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است که آن را نيز براى زياد نوشته است (اى زياد!) اسراف را کنار بگذار و ميانه روى را پيشه کن و از امروز به فکر فردا باش و از اموال دنيا به مقدار ضرورت براى خود نگاه دار و اضافه بر آن را براى روز نيازت از پيش بفرست، آيا تو اميد دارى که خداوند پاداش متواضعان را به تو دهد در حالى که نزد او از متکبران باشى؟ تو طمع دارى که خداوند ثواب انفاق کنندگان را براى تو قرار دهد در صورتى که در زندگى پرنعمت وناز قرار دارى و مستمندان وبيوه زنان را از آن بازمى دارى و (بدان که) انسان تنها به آنچه از پيش فرستاده جزا داده مى شود و بر آنچه قبلاً براى خود ذخيره کرده وارد مى گردد؛ والسلام.

      نامه 22 - به عبدالله بن عباس رحمة الله(فرماندار بصره در سال 36 هجري)

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به عبدالله بن عباس (رحمه الله) و عبدالله همواره مى گفت: پس از سخنان پيغمبر اسلام (صلي الله عليه و آله) از هيچ سخنى به اندازه اين سخن سود نبردم اما بعد (از حمد و ثناى الهى)، انسان گاه مسرور مى شود به سبب رسيدن به چيزى که هرگز از دستش نمى رفت! و ناراحت مى شود به سبب از دست دادن چيزى که هرگز به او نمى رسيد، حال که چنين است شادى و سرور تو بايد براى چيزى باشد که در مسير آخرت به دست آورده اى و تأسف و اندوهت براى آن امور معنوى و اخروى اى باشد که از دست داده اى. بنابراين براى آنچه از دنيا به دست آورده اى زياد خوشحال نباش و براى آنچه از دنيا از دست داده اى تأسف نخور و جزع نکن؛ تمام همّت خود را به آنچه بعد از مرگ و پايان زندگى است متوجه ساز.

      نامه 23 - از سخنان آن حضرت است نزديک بدرود زندگاني

      از سخنان امام (عليه السلام) است که پس از ضربت ابن ملجم ملعون و قبل از شهادت به عنوان وصيّت بيان فرمود وصيّت من به شما اين است که چيزى را همتاى خدا قرار ندهيد، و سنّت محمد (صلي الله عليه و آله) را ضايع نکنيد و اين دو ستون استوار را برپا داريد و اين دو چراغ پرفروغ را روشن نگه داريد و ديگر نکوهشى بر شما نيست. من ديروز يار و همنشين شما بودم و امروز (که در بستر شهادت افتاده ام) عبرتى براى شما هستم و فردا از شما جدا خواهم شد (و دنيا را وداع مى گويم). اگر زنده بمانم، ولىّ خون خويشم (و مى توانم قصاص يا عفو کنم) و اگر از دنيا چشم بپوشم فنا (در دنيا) ميعاد و قرارگاه من است و اگر عفو کنم، عفو براى من موجب قرب به خداست و براى شما حسنه و نيکى در نزد خداست؛ بنابراين عفو کنيد «آيا دوست نداريد خدا شما را بيامرزد؟». به خدا سوگند چيزى از نشانه هاى مرگ به طور ناگهانى به من روى نياورده که من از آن ناخشنود باشم و طلايه اى از آن آشکار نشده که من آن را زشت بشمارم. من نسبت به مرگ همچون کسى هستم که شب هنگام در جست وجوى آب باشد و ناگهان در ميان (يأس و) تاريکى به آب برسد و يا همچون کسى که گمشده (نفيس) خود را ناگهان پيدا کند (چراکه من به اين واقعيّت معتقدم) که «آنچه نزد خدا (در سراى ديگر) است براى نيکان بهتر است».

      نامه 24 - وصيتي از اوست که اموالش را چگونه مصرف کنند پس از بازگشت از ص

      از وصايا و سفارش هاى امام (عليه السلام) است که درباره اموال (و موقوفاتش) بعد از بازگشت از صفين مرقوم فرموده است اين دستورى است که بنده خدا على بن ابى طالب اميرمؤمنان درمورد اموالش (موقوفاتش) صادر کرده و هدفش جلب خشنودى خداوند است تا از اين طريق او را وارد بهشت کند و امنيت و آرامش سراى ديگر را به او عطا فرمايد. سرپرستى اين موقوفه بر عهده حسن بن على است که به طور شايسته (دور از اسراف و تبذير) از درآمد آن مصرف کند و بخش ديگرى از آن را (در راه خدا) انفاق نمايد و اگر براى حسن حادثه اى رخ دهد، و (برادرش) حسين زنده باشد سرپرستى آن را بعد از وى به عهده مى گيرد و همان کارى را که حسن انجام مى داد، برادرش انجام مى دهد. پسران فاطمه همان مقدار از اين موقوفه سهم دارند که پسران على (از غير فاطمه (عليها السلام)) سهم دارند و من سرپرستى آن را به پسران فاطمه واگذاشتم فقط براى خدا و براى تقرب به رسول الله (صلي الله عليه و آله) و بزرگداشت حرمت او و گرامى داشت پيوند خويشاوندى اش. (بنده خدا على بن ابى طالب) با کسى که اين اموال در دست اوست شرط مى کند که اصل اين اموال را حفظ کند و تنها از ميوه و درآمدش در راهى که به او دستور داده شده و راهنمايى گرديده انفاق کند و چيزى از نهال هاى تازه روييده نخل هاى اين آبادى ها را نفروشد تا همه اين سرزمين زير پوشش نخل قرار گيرد (و يک پارچه آباد شود) و هرکدام از کنيزانم که با آن ها آميزش داشته ام صاحب فرزند يا باردار است، از سهم ارث فرزندش آزاد مى شود و اگر فرزندش بميرد و او زنده باشد، او نيز آزاد است و بند بردگى از گردنش برداشته شده و به آزاد شدگان ملحق مى شود.