از چه کسى بايد اطاعت کرد؟
امام (عليه السلام) مى فرمايد: «لازم است از کسى اطاعت کنيد که از نشناختن او معذور نيستيد»؛ (عَلَيْکُمْ بِطَاعَةِ مَنْ لا تُعْذَرُونَ بِجَهَالَتِهِ).
منظور از «آن کس» در درجه اول ذات پاک خداوند متعال و در درجه بعد رسولش پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) و جانشينان معصوم و بر حق او (عليهم السلام) است که اطاعت از آن ها اطاعت مطلقه است يعنى کسى نمى تواند بگويد: چون نمى دانستم، اطاعت نکردم، چراکه بر هرکسى واجب است بخشنده نعمت ها را بشناسد؛ کسى که تمام هستى ما از اوست و ما هرگز نمى توانيم بگوييم چون نمى شناختيم دربرابر ترک طاعتش معذور بوديم و بعد از شناخت خداوند بايد بداند که او مطابق «قاعده لطف»، رسولانى را مبعوث مى کند تا پيامش را به بندگان برسانند و راه صحيح وباطل را به آن ها نشان دهند و به هنگام رحلت رسولان، اوصياى آن ها را بشناسند وپيام رسولان را از آن ها بگيرند.
در ضمن، هدف حضرت اين است که به مردم هشدار دهد از اطاعتش سر نپيچند و بدانند که هرگونه سرپيچى، در روز قيامت مايه سرافکندگى است وهيچ گونه عذرى از آن ها قبول نخواهد شد.
در تأييد اين سخن، امام صادق (عليه السلام) در تفسير آيه شريفه (فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ)؛ «بگو دليل رسا و قاطع براى خداست (دليلى که براى هيچ کس بهانه اى باقى نمى گذارد)». فرمود: «إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ لِلْعَبْدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ: أَکُنْتَ عَالِماً؟ فَإِنْ قَالَ (عليهم السلام)
نَعَمْ قَالَ لَهُ: أَفَلا عَمِلْتَ بِمَا عَلِمْتَ! وَإِنْ قَالَ: کُنْتُ جَاهِلاً قَالَ لَهُ: أَ فَلا تَعَلَّمْتَ حَتَّى تَعْمَلَ؟ فَيَخْصِمُهُ وَذلِکَ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ؛ خداوند متعال روز قيامت به بنده اش مى گويد: آيا مى دانستى؟ اگر بگويد: آرى، مى فرمايد: چرا به آنچه مى دانستى عمل نکردى؟ و اگر بگويد نمى دانستم به او مى گويد: چرا ياد نگرفتى که عمل کنى؟ و به اين صورت با او مخاصمه مى کند و اين است معناى حجت بالغه».
ولى امور بسيارى است که انسان براثر عدم شناخت، دربرابر آن معذور است؛ مثلاً من اگر ندانم فلان غذا يا لباسى که از بازار مسلمانان مى خرم دزدى و حرام است؛ غذا را بخورم و با لباس نماز بخوانم اگر فرضاً در قيامت از من سؤال کنند (عليهم السلام) چرا چنين کردى؟ مى گويم: نمى دانستم. در اين صورت هرگز به من نمى گويند (عليهم السلام) چرا نرفتى تحقيق و تفحص کنى؟ و در اين جا جهل من عذر است؛ ولى در احکام شرع و معارف و عقايد دينى، جهل عذر نيست.
بعضى ديگر از شارحان نهج البلاغه، تفسير ديگرى براى اين کلام حکمت آميز مولا (عليه السلام) ذکر کرده و گفته اند: مفهوم آن اين است که شما بايد از شخص عاقلى اطاعت کنيد که جهلى در افکار و اعمال او نيست که به هنگام سقوط در خطرات اعمالش، آن را عذرى براى خود بشماريد.
به تعبير ديگر: از شخص عاقلى پيروى کنيد که شما را به راه راست و امن وامان ببرد نه به بيراهه هايى که ناچار باشيد از آن به علت نادانى اعتذار جوييد. ولى به يقين تفسير اول که مورد قبول بيشتر مفسران نهج البلاغه است صحيح تر به نظر مى رسد. ازجمله امورى که گواهى به صحت معناى اول مى دهد تعبيرى است که در نسخه دعائم الاسلام آمده که مى گويد: «عَلَيْکُمْ بِطَاعَةِ مَنْ لا تُعْذَرُونَ فِي تَرْکِ طَاعَتِه».

* * *