تفسیر حکمت 196
وَ قَالَ عَليهِ السَّلامُ
لَمْ يَذْهَبْ مِنْ مَالِکَ مَا وَعَظَکَ.
ترجمه
امام (عليه السلام) فرمود:
آنچه از مال تو از دست مى رود و مايه پند و عبرتت مى گردد در حقيقت از دست نرفته است.
آنچه از مال تو از دست مى رود و مايه پند و عبرتت مى گردد در حقيقت از دست نرفته است.
شرح و تفسیر
ضررهاى عبرت آموز منفعت است
حضرت على (عليه السلام) به نکته مهمى درباره مصرف شدن بعضى از سرمايه ها و اموال اشاره کرده، مى فرمايد: «آنچه از مال تو از دست مى رود و مايه پند و عبرتت مى گردد در حقيقت از دست نرفته است»؛ (لَمْ يَذْهَبْ مِنْ مَالِکَ مَا وَعَظَکَ).
همان گونه که در بحث سند اين حکمت اشاره شد، اين جمله به قدرى در السنه مردم گسترش يافته که به صورت يکى از ضرب المثل هاى عرب درآمده است.
مال که وسيله اى براى رسيدن به اهداف مختلف است، اگر در مسير اطاعت فرمان خدا و انجام کارهاى مثبت مادى و معنوى قرار گيرد بهترين وسيله به شمار مى آيد و اگر در مسير عصيان و گناه و کارهاى زيان بار به کار رود بدترين وسيله است و اين که مى گوييم: مال دنيا بهترين و بدترين است، اشاره به همين نکته است.
مثال مال در جنبه هاى مثبت فراوان است. گاهى مال براى نيازهاى معمولى مادى به کار مى رود، زمانى براى نيازهاى معنوى مانند علم آموختن و يا زيارت خانه خدا و يا جهاد فى سبيل اللّه.
ولى گاه در راهى به کار انداخته مى شود که ظاهرآ از بين رفته و فانى مى شود؛ اما پندى به انسان مى آموزد؛ پندى که گاهى انسان را از ضررهاى بسيار در آينده زندگى حفظ مى کند و منافع گران بهايى دربر دارد. اين گونه اموال اگر چه به ظاهر فانى شده اند؛ اما در حقيقت نه تنها از بين نرفته اند بلکه بسيار پرسود بوده اند. آيا کسى که سرمايه اى در امرى تجارى به کار مى برد و زيان مى کند؛ اما راه ورسم تجارت را به وسيله آن مى آموزد واقعاً زيان کرده است؟ و يا کسى که مالى را در اختيار دوستى مى گذارد تا او را بيازمايد و بعد آن مال از بين مى رود ولى او در آينده از خطرات زيادى از جانب آن دوست محفوظ مى ماند زيان کرده است؟
آيا کسى که بدون اخذ سند، مالى در اختيار کسى مى گذارد و شخص بدهکار انکار مى کند و نتيجه آن اين مى شود که او در آينده هميشه با اسناد محکم اموالش را به ديگران بسپارد خسارت ديده است؟
آيا کسانى که مثلاً براى يافتن داروى درمان يک بيمارى خطرناک مانند سرطان، سال ها اموالى را هزينه مى کنند و به جايى نمى رسند؛ ولى سرانجام موفق به کشف آن مى شوند ضرر کرده اند. جان گفتار امام (عليه السلام) همين است که اگر مالى را صرف کردى و به ظاهر از بين رفت اما پند و اندرزى براى تو به ارمغان آورد اين مال از ميان نرفته و براى هميشه براى تو ذخيره شده است.
اين سخن منحصر به صرف مال و ثروت نيست، از دست دادن نعمت هاى ديگر نيز که سبب بيدارى و هشيارى انسان مى گردد در واقع ضرر و زيان محسوب نمى شود. همان گونه که در حديثى که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار از امام صادق (عليه السلام) نقل کرده اين حقيقت به روشنى منعکس شده است. امام (عليه السلام) به هنگام تسليت گفتن مصيبتى به يکى از دوستانش چنين فرمود : «إنْ کانَ هذَا الْمَيِّتُ قَدْ قَرَّبَکَ مَوْتُهُ مِنْ رَبِّکَ أوْ باعَدَکَ عَنْ ذَنْبِکَ فَهذِهِ لَيْسَتْ مُصيبَةٌ وَ لکِنَّها لَکَ رَحْمَةٌ وَ عَلَيْکَ نِعْمَةٌ وَ إنْ کانَ ما وَعَظَکَ وَ لا باعَدَکَ عَنْ ذَنْبِکَ وَ لا قَرَّبَکَ مِنْ رَبِّکَ فَمُصيبَتُکَ بِقَساوَةِ قَلْبِکَ أعْظَمُ مِنْ مُصيبَتِکَ بَمَيِّتِکَ إنْ کُنْتَ عارِفآ بِرَبِّکَ؛ اگر مرگ اين شخصى که از دست دادى تو را به خداوندت نزديک تر ساخته و از گناهت دور کرده است اين مصيبت نيست، بلکه يک رحمت (الهى) است و نعمتى بزرگ براى تو محسوب مى شود و اگر اين مصيبت تو را اندرز نداده و از گناهت دور نساخته و به پروردگارت نزديک نکرده، مصيبت اين قساوت قلب از مصيبت اين شخص از دست رفته بزرگ تر است اگر خداشناس باشى».
همان گونه که در اين حديث پرمحتوا مى بينيم، حتى از دست رفتن عزيزترين عزيزان اگر مايه بيدارى و هشدارى انسان گردد در واقع مصيبت نيست.
حتى اگر انسان اموالى را از دست مى دهد و چيزى عايد او نمى شود ولى بر اين مصيبت صبر کرده و شکر به جا مى آورد و پاداش شاکران را مى گيرد باز در واقع اموال او از دست نرفته است. از اين رو در غررالحکم کلام مورد بحث، به اين شکل از امام (عليه السلام) نقل شده است: «لَنْ يَذْهَبَ مِنْ مالِکَ ما وَعَظَکَ وَ حازَ لَکَ الشُّکْرُ؛ آنچه از مال تو از بين مى رود و تو را پند مى دهد در حقيقت از بين نرفته و جاى شکر دارد».
حضرت على (عليه السلام) به نکته مهمى درباره مصرف شدن بعضى از سرمايه ها و اموال اشاره کرده، مى فرمايد: «آنچه از مال تو از دست مى رود و مايه پند و عبرتت مى گردد در حقيقت از دست نرفته است»؛ (لَمْ يَذْهَبْ مِنْ مَالِکَ مَا وَعَظَکَ).
همان گونه که در بحث سند اين حکمت اشاره شد، اين جمله به قدرى در السنه مردم گسترش يافته که به صورت يکى از ضرب المثل هاى عرب درآمده است.
مال که وسيله اى براى رسيدن به اهداف مختلف است، اگر در مسير اطاعت فرمان خدا و انجام کارهاى مثبت مادى و معنوى قرار گيرد بهترين وسيله به شمار مى آيد و اگر در مسير عصيان و گناه و کارهاى زيان بار به کار رود بدترين وسيله است و اين که مى گوييم: مال دنيا بهترين و بدترين است، اشاره به همين نکته است.
مثال مال در جنبه هاى مثبت فراوان است. گاهى مال براى نيازهاى معمولى مادى به کار مى رود، زمانى براى نيازهاى معنوى مانند علم آموختن و يا زيارت خانه خدا و يا جهاد فى سبيل اللّه.
ولى گاه در راهى به کار انداخته مى شود که ظاهرآ از بين رفته و فانى مى شود؛ اما پندى به انسان مى آموزد؛ پندى که گاهى انسان را از ضررهاى بسيار در آينده زندگى حفظ مى کند و منافع گران بهايى دربر دارد. اين گونه اموال اگر چه به ظاهر فانى شده اند؛ اما در حقيقت نه تنها از بين نرفته اند بلکه بسيار پرسود بوده اند. آيا کسى که سرمايه اى در امرى تجارى به کار مى برد و زيان مى کند؛ اما راه ورسم تجارت را به وسيله آن مى آموزد واقعاً زيان کرده است؟ و يا کسى که مالى را در اختيار دوستى مى گذارد تا او را بيازمايد و بعد آن مال از بين مى رود ولى او در آينده از خطرات زيادى از جانب آن دوست محفوظ مى ماند زيان کرده است؟
آيا کسى که بدون اخذ سند، مالى در اختيار کسى مى گذارد و شخص بدهکار انکار مى کند و نتيجه آن اين مى شود که او در آينده هميشه با اسناد محکم اموالش را به ديگران بسپارد خسارت ديده است؟
آيا کسانى که مثلاً براى يافتن داروى درمان يک بيمارى خطرناک مانند سرطان، سال ها اموالى را هزينه مى کنند و به جايى نمى رسند؛ ولى سرانجام موفق به کشف آن مى شوند ضرر کرده اند. جان گفتار امام (عليه السلام) همين است که اگر مالى را صرف کردى و به ظاهر از بين رفت اما پند و اندرزى براى تو به ارمغان آورد اين مال از ميان نرفته و براى هميشه براى تو ذخيره شده است.
اين سخن منحصر به صرف مال و ثروت نيست، از دست دادن نعمت هاى ديگر نيز که سبب بيدارى و هشيارى انسان مى گردد در واقع ضرر و زيان محسوب نمى شود. همان گونه که در حديثى که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار از امام صادق (عليه السلام) نقل کرده اين حقيقت به روشنى منعکس شده است. امام (عليه السلام) به هنگام تسليت گفتن مصيبتى به يکى از دوستانش چنين فرمود : «إنْ کانَ هذَا الْمَيِّتُ قَدْ قَرَّبَکَ مَوْتُهُ مِنْ رَبِّکَ أوْ باعَدَکَ عَنْ ذَنْبِکَ فَهذِهِ لَيْسَتْ مُصيبَةٌ وَ لکِنَّها لَکَ رَحْمَةٌ وَ عَلَيْکَ نِعْمَةٌ وَ إنْ کانَ ما وَعَظَکَ وَ لا باعَدَکَ عَنْ ذَنْبِکَ وَ لا قَرَّبَکَ مِنْ رَبِّکَ فَمُصيبَتُکَ بِقَساوَةِ قَلْبِکَ أعْظَمُ مِنْ مُصيبَتِکَ بَمَيِّتِکَ إنْ کُنْتَ عارِفآ بِرَبِّکَ؛ اگر مرگ اين شخصى که از دست دادى تو را به خداوندت نزديک تر ساخته و از گناهت دور کرده است اين مصيبت نيست، بلکه يک رحمت (الهى) است و نعمتى بزرگ براى تو محسوب مى شود و اگر اين مصيبت تو را اندرز نداده و از گناهت دور نساخته و به پروردگارت نزديک نکرده، مصيبت اين قساوت قلب از مصيبت اين شخص از دست رفته بزرگ تر است اگر خداشناس باشى».
همان گونه که در اين حديث پرمحتوا مى بينيم، حتى از دست رفتن عزيزترين عزيزان اگر مايه بيدارى و هشدارى انسان گردد در واقع مصيبت نيست.
حتى اگر انسان اموالى را از دست مى دهد و چيزى عايد او نمى شود ولى بر اين مصيبت صبر کرده و شکر به جا مى آورد و پاداش شاکران را مى گيرد باز در واقع اموال او از دست نرفته است. از اين رو در غررالحکم کلام مورد بحث، به اين شکل از امام (عليه السلام) نقل شده است: «لَنْ يَذْهَبَ مِنْ مالِکَ ما وَعَظَکَ وَ حازَ لَکَ الشُّکْرُ؛ آنچه از مال تو از بين مى رود و تو را پند مى دهد در حقيقت از بين نرفته و جاى شکر دارد».