تفسیر حکمت 382
وَقَالَ عَلَيهِ السَّلَامُ
لاَ تَقُلْ مَا لاَ تَعْلَمُ بَلْ لاَ تَقُلْ کُلَّ مَا تَعْلَمُ، فَإِنَّ آللّهَ فَرَضَ عَلَى جَوَارِحِکَ کُلِّهَا فَرَائِضَ يَحْتَجُّ بِهَا عَلَيْکَ يَوْمَ آلْقِيَامَةِ.
ترجمه
امام (عليه السلام) فرمود:
چيزى را که علم به آن ندارى مگو بلکه همه آنچه را که مى دانى نيز مگو، زيرا خداوند بر تمام اعضاى تو واجباتى قرار داده که روز قيامت از آن ها بازخواست خواهد کرد.
چيزى را که علم به آن ندارى مگو بلکه همه آنچه را که مى دانى نيز مگو، زيرا خداوند بر تمام اعضاى تو واجباتى قرار داده که روز قيامت از آن ها بازخواست خواهد کرد.
شرح و تفسیر
دو نکته حکيمانه
امام (عليه السلام) در اين گفتار حکيمانه به دو نکته مهم اشاره مى فرمايد:
نخست اين که انسان بايد از گفتن چيزى که درباره آن آگاهى ندارد بپرهيزد، مى فرمايد: «آنچه را نمى دانى مگو»؛ (لاَ تَقُلْ مَا لاَ تَعْلَمُ).
زيرا اولاً در آيات متعددى از قرآن مجيد از اين کار نهى شده است به خصوص هرگاه اسناد به خداوند متعال داده شود. در سوره بقره مى فرمايد: (إِنَّمَا يَأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَالْفَحْشَاءِ وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ)؛ «او شما را فقط به بدى ها و کار زشت فرمان مى دهد؛ (و نيز دستور مى دهد) آنچه را که نمى دانيد، به خدا نسبت دهيد».
در سوره اعراف نيز مى خوانيم که خداوند مى فرمايد: (قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّىَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْإِثْمَ وَالْبَغْىَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِکُوا بِاللهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانآ وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللهِ مَا لا تَعْلَمُونَ)؛ «بگو: «خداوند، تنها اعمال زشت را، چه آشکار باشد چه پنهان، حرام کرده است؛ و(همچنين) گناه و ستم به ناحق را؛ و اين که چيزى را که خداوند دليلى براى آن نازل نکرده، شريک او قرار دهيد؛ و به خدا مطلبى نسبت دهيد که نمى دانيد». در سوره اسراء مى فرمايد: (وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُوْلَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولا)؛ «از آنچه به آن آگاهى ندارى، پيروى مکن، چراکه گوش و چشم و دل، همه مسئول اند».
ثانيآ ازنظر عقل نيز کار قبيحى است زيرا هنگامى که انسان چيزى را نمى داند ولى به طور قطع از آن خبر مى دهد مفهومش اين است که من درباره آن علم و اطلاع دارم در حالى که اين دروغ است و دروغ، از زشت ترين کارهاست.
اضافه بر اين امکان دارد آن سخن برخلاف واقع و کذب باشد بنابراين ذکر آن به طور قطع، نوعى تجرى در برابر خداوند است چراکه چيزى را بى پروا مى گويد که احتمال دارد معصيت خداوند باشد.
مرحوم کلينى در جلد اول کتاب کافى بابى تحت عنوان «النَّهْى عَنِ الْقَوْلِ بِغَيرِ عِلْمٍ» ذکر کرده که در آن روايات بسيارى آورده است. ازجمله در حديثى از امام صادق (عليه السلام) نقل مى کند که فرمود: «لِلْعَالِمِ إِذَا سُئِلَ عَنْ شَىءٍ وَ هُوَ لاَ يعْلَمُهُ أَنْ يقُولَ اللَّهُ أَعْلَمُ وَلَيسَ لِغَيرِ الْعَالِمِ أَنْ يقُولَ ذَلِکَ؛ هنگامى که سوالى از شخص عالمى شود در حالى که پاسخ آن را نمى داند بايد بگويد: «الله اعلم» و کسى که عالم نيست حتى اين جمله را هم نبايد بگويد (زيرا او علمى ندارد که خدا را از خود اعلم بداند)».
در حديث ديگرى از آن حضرت آمده است که شخص غير عالم در برابر چنين سوالى بايد بگويد: «لا ادرى؛ نمى دانم» و نگويد: «الله اعلم».
در حديث ديگرى مى خوانيم که زرارة ابن اعين از امام باقر (عليه السلام) پرسيد: خداوند چه حقى بر بندگان دارد؟ امام (عليه السلام) فرمود: «أَنْ يقُولُوا مَا يعْلَمُونَ وَيقِفُوا عِنْدَ مَا لايعْلَمُون؛ از آنچه مى دانند سخن بگويند و درباره آنچه نمى دانند توقف کنند».
احاديث ديگرى نيز قريب به همين مضمون نقل شده است.
مرحوم علامه مجلسى نيز در جلد دوم بحارالانوار باب 16، همين مطلب (نهى از گفتن چيزى بدون آگاهى از آن) را عنوان کرده و آيات متعدد و 50 روايت در اين زمينه نقل کرده است.
در دومين نکته امام (عليه السلام) مى فرمايد: «بلکه همه آنچه را مى دانى نيز مگو زيرا خداوند بر تمام اعضاى انسان واجباتى قرار داده که در قيامت از آن ها بازخواست مى کند»؛ (بَلْ لاَ تَقُلْ کُلَّ مَا تَعْلَمُ، فَإِنَّ آللّهَ فَرَضَ عَلَى جَوَارِحِکَ کُلِّهَا فَرَائِضَ يَحْتَجُّ بِهَا عَلَيْکَ يَوْمَ آلْقِيَامَةِ).
زيرا اولاً بيان آنچه انسان مى داند گاه افشاى اسرار مومنين و گاه غيبت و عيب جويى ديگران است و گاه سبب اهانت و يا ايجاد اختلاف در ميان مردم و يا اشاعه فحشا و يا سبب اضطراب افکار عمومى مى شود و يا افراد کم استعدادى را به گمراهى مى افکند که همه اين ها از مصاديق گناه است.
ثانياً بيان آنچه انسان مى داند گاهى سبب انحراف از فضايل اخلاقى است زيرا گاهى خودستايى و اظهار کبر و غرور و برترى بر ديگران است و گاه شکل ريا و سمعه به خود مى گيرد که تمام اين ها مذموم است.
علتى که امام (عليه السلام) براى نکته دوم گفته است مقصود ايشان را کاملاً آشکار مى سازد و آن اين که چشم و گوش و دست و پا و زبان هرکدام مسئوليتى دارند: (إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُوْلَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولا) و مسئوليت زبان از همه اعضا بيشتر است و گناهانى که با زبان انجام مى شود فزون تر و متنوع تر مى باشد.
امام (عليه السلام) در اين گفتار حکيمانه به دو نکته مهم اشاره مى فرمايد:
نخست اين که انسان بايد از گفتن چيزى که درباره آن آگاهى ندارد بپرهيزد، مى فرمايد: «آنچه را نمى دانى مگو»؛ (لاَ تَقُلْ مَا لاَ تَعْلَمُ).
زيرا اولاً در آيات متعددى از قرآن مجيد از اين کار نهى شده است به خصوص هرگاه اسناد به خداوند متعال داده شود. در سوره بقره مى فرمايد: (إِنَّمَا يَأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَالْفَحْشَاءِ وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ)؛ «او شما را فقط به بدى ها و کار زشت فرمان مى دهد؛ (و نيز دستور مى دهد) آنچه را که نمى دانيد، به خدا نسبت دهيد».
در سوره اعراف نيز مى خوانيم که خداوند مى فرمايد: (قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّىَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْإِثْمَ وَالْبَغْىَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِکُوا بِاللهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانآ وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللهِ مَا لا تَعْلَمُونَ)؛ «بگو: «خداوند، تنها اعمال زشت را، چه آشکار باشد چه پنهان، حرام کرده است؛ و(همچنين) گناه و ستم به ناحق را؛ و اين که چيزى را که خداوند دليلى براى آن نازل نکرده، شريک او قرار دهيد؛ و به خدا مطلبى نسبت دهيد که نمى دانيد». در سوره اسراء مى فرمايد: (وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُوْلَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولا)؛ «از آنچه به آن آگاهى ندارى، پيروى مکن، چراکه گوش و چشم و دل، همه مسئول اند».
ثانيآ ازنظر عقل نيز کار قبيحى است زيرا هنگامى که انسان چيزى را نمى داند ولى به طور قطع از آن خبر مى دهد مفهومش اين است که من درباره آن علم و اطلاع دارم در حالى که اين دروغ است و دروغ، از زشت ترين کارهاست.
اضافه بر اين امکان دارد آن سخن برخلاف واقع و کذب باشد بنابراين ذکر آن به طور قطع، نوعى تجرى در برابر خداوند است چراکه چيزى را بى پروا مى گويد که احتمال دارد معصيت خداوند باشد.
مرحوم کلينى در جلد اول کتاب کافى بابى تحت عنوان «النَّهْى عَنِ الْقَوْلِ بِغَيرِ عِلْمٍ» ذکر کرده که در آن روايات بسيارى آورده است. ازجمله در حديثى از امام صادق (عليه السلام) نقل مى کند که فرمود: «لِلْعَالِمِ إِذَا سُئِلَ عَنْ شَىءٍ وَ هُوَ لاَ يعْلَمُهُ أَنْ يقُولَ اللَّهُ أَعْلَمُ وَلَيسَ لِغَيرِ الْعَالِمِ أَنْ يقُولَ ذَلِکَ؛ هنگامى که سوالى از شخص عالمى شود در حالى که پاسخ آن را نمى داند بايد بگويد: «الله اعلم» و کسى که عالم نيست حتى اين جمله را هم نبايد بگويد (زيرا او علمى ندارد که خدا را از خود اعلم بداند)».
در حديث ديگرى از آن حضرت آمده است که شخص غير عالم در برابر چنين سوالى بايد بگويد: «لا ادرى؛ نمى دانم» و نگويد: «الله اعلم».
در حديث ديگرى مى خوانيم که زرارة ابن اعين از امام باقر (عليه السلام) پرسيد: خداوند چه حقى بر بندگان دارد؟ امام (عليه السلام) فرمود: «أَنْ يقُولُوا مَا يعْلَمُونَ وَيقِفُوا عِنْدَ مَا لايعْلَمُون؛ از آنچه مى دانند سخن بگويند و درباره آنچه نمى دانند توقف کنند».
احاديث ديگرى نيز قريب به همين مضمون نقل شده است.
مرحوم علامه مجلسى نيز در جلد دوم بحارالانوار باب 16، همين مطلب (نهى از گفتن چيزى بدون آگاهى از آن) را عنوان کرده و آيات متعدد و 50 روايت در اين زمينه نقل کرده است.
در دومين نکته امام (عليه السلام) مى فرمايد: «بلکه همه آنچه را مى دانى نيز مگو زيرا خداوند بر تمام اعضاى انسان واجباتى قرار داده که در قيامت از آن ها بازخواست مى کند»؛ (بَلْ لاَ تَقُلْ کُلَّ مَا تَعْلَمُ، فَإِنَّ آللّهَ فَرَضَ عَلَى جَوَارِحِکَ کُلِّهَا فَرَائِضَ يَحْتَجُّ بِهَا عَلَيْکَ يَوْمَ آلْقِيَامَةِ).
زيرا اولاً بيان آنچه انسان مى داند گاه افشاى اسرار مومنين و گاه غيبت و عيب جويى ديگران است و گاه سبب اهانت و يا ايجاد اختلاف در ميان مردم و يا اشاعه فحشا و يا سبب اضطراب افکار عمومى مى شود و يا افراد کم استعدادى را به گمراهى مى افکند که همه اين ها از مصاديق گناه است.
ثانياً بيان آنچه انسان مى داند گاهى سبب انحراف از فضايل اخلاقى است زيرا گاهى خودستايى و اظهار کبر و غرور و برترى بر ديگران است و گاه شکل ريا و سمعه به خود مى گيرد که تمام اين ها مذموم است.
علتى که امام (عليه السلام) براى نکته دوم گفته است مقصود ايشان را کاملاً آشکار مى سازد و آن اين که چشم و گوش و دست و پا و زبان هرکدام مسئوليتى دارند: (إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُوْلَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولا) و مسئوليت زبان از همه اعضا بيشتر است و گناهانى که با زبان انجام مى شود فزون تر و متنوع تر مى باشد.
اين احتمال نيز وجود دارد که کلام اخير امام (عليه السلام) بيان علت براى هر دو بخش کلام آن حضرت باشد.
ولى نبايد فراموش کرد که امام (عليه السلام) مى فرمايد: همه آنچه را مى دانى (کُلّ ما تعلَم). اشاره به اين که بسيارى از چيزهايى را که انسان مى داند بايد براى ديگران بيان کند و مردم را از جهل و بى خبرى درباره احکام الهى و مفاسد اخلاقى و يا خطراتى که جامعه اسلامى را تهديد مى کند خارج سازد.
* * *
.