خطبه در يک نگاه
اين خطبه کوتاه، ظاهراً بخشى از خطبه مفصّل و طولانى ترى بوده است که مرحوم سيّد رضى آن را جدا کرده، به همين دليل نه شأن ورود آن روشن است و نه پيوندهايى که با بخش هاى نخستين و آخرين خطبه داشته است، در عين حال مفاهيمى تکان دهنده و عبرت آموز دارد. از بعضى از منابع، چنين استفاده مى شود که امام (عليه السلام) اين جمله ها را در ضمن خطبه اى در پايان جنگ صفّين بيان فرموده و تناسب قابل ملاحظه اى هم با چنين حال و هوايى دارد.
به هر حال امام (عليه السلام) در اين خطبه، مخاطبين خود را که در بذل مال و جان در راه خدا کوتاهى مى کردند به شدت سرزنش مى کند و به آن ها مى فرمايد: به تاريخ گذشتگان بنگريد و از زندگى آن ها عبرت بگيريد که چگونه همه چيز را گذاشتند و گذشتند.

* * * بينديشيد و عبرت بگيريد!
در نخستين جمله هاى اين خطبه، امام (عليه السلام) گروهى از ياران خود را مخاطب ساخته و با لحنى عتاب آميز و سرزنش خيز، مى فرمايد: «نه اموال خود را در راه آن کس که به شما داده، بذل کرديد و نه جان ها را در راه کسى که آن ها را آفريده، به خطر افکنديد»؛ (فَلا أَمْوَالَ بَذَلْتُمُوهَا لِلَّذِي رَزَقَهَا، وَلا أَنْفُسَ خَاطَرْتُمْ بِهَا لِلَّذِي خَلَقَهَا). در حقيقت مالک اصلى اين اموال خداست و آفريننده جان ها اوست، چند روزى هر دو را به عنوان امانت به شما سپرده، ولى شما چنان سخت به آن چسبيده ايد که گويى خالق و مالک اصلى شما هستيد و اين دليل بر نهايت بى خبرى از واقعيت هاست.
اين تعبيرات امام (عليه السلام)، تناسب زيادى با ايراد اين سخنان بعد از جنگ صفّين دارد که گروهى از مردم تحت ولايت آن حضرت، نه حاضر بودند جان خود را براى دفاع از حق به خطر بيفکنند و نه چيزى از اموال خود براى تجهيز لشکر اسلام مى پرداختند.
و در ادامه اين سخن مى افزايد: «انتظار داريد مردم به خاطر خدا شما را گرامى دارند، در حالى که خودتان، خدا را (در امورى که) درمورد بندگانش (سفارش کرده) گرامى نمى داريد! (و به آن ها کمک مالى و جانى نمى کنيد)»؛ (تَکْرُمُونَ بِاللهِ عَلَى عِبَادِهِ، وَلا تُکْرِمُونَ اللهَ فِي عِبَادِهِ).
اين دوگانگى در قضاوت، به راستى عجيب است، که انسان انتظار داشته باشد مردم او را گرامى دارند، چون بنده اى از بندگان خداست، ولى خودش هيچ يک از بندگان خدا را گرامى ندارد، و براى کوتاه کردن دست ظالمان از گريبان مظلومان، نه هزينه اى صرف کند و نه جان خود را به مخاطره افکند.
در آخرين جمله به آن ها هشدار مى دهد: «از قرار گرفتن در منازل پيشينيان، عبرت گيريد (زيرا شما نيز شامل همين حکم خواهيد شد، آن ها رفتند، شما هم مى رويد و ديگران در خانه ها و قصرهاى شما جايگزين مى شوند) و نيز از جدا شدن از نزديک ترين برادرانتان، پند بياموزيد (چراکه با چشم خود ديديد گروهى از اين عزيزان پيش از شما رفتند، شما هم به دنبال آن ها خواهيد رفت)»؛ (فَاعْتَبِرُوا بِنُزُولِکُمْ مَنَازِلَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ، وَانْقِطَاعِکُمْ عَنْ أَوْصَلِ إخْوَانِکُمْ). اين خود دليل ديگرى است بر اين که اموال و جان ها همه عاريتى است؛ آفريدگار همه آن ها خداست و هر، چند روزى اموال و مساکن و قدرت ها ومنصب ها را به دست گروهى مى سپارد و تاريخ گواه زنده اين امر است.
نه ما نخستين کسانى هستيم که بر صفحه اين جهان گام نهاده ايم و نه آخرين کسان هستيم، حلقه کوچکى هستيم از اين زنجير طولانى، که از آغاز خلقت تا پايان جهان کشيده شده است، زهى بى خبرى و غفلت که حلقه هاى قبل و بعد را نبينيم و جايگاه خود را در اين جهان تشخيص ندهيم و اين دنيا را براى خود جاودانى پنداريم.
کوتاه سخن اين که: امام (عليه السلام) در اين سخن کوتاه، گفتنى ها را گفته و خفتگان را بيدار و مستان مال و مقام و جاه و جلال را هوشيار ساخته است.

* * * .