تفسیر نامه 56
وَمِن کتابٍ لَهُ عَليهِ السَّلامُ
وَصّى بِها شُرَيْحَ بْنَ هانِئ لَمّا جَعَلَهُ عَلى مُقَدَّمَتِهِ إِلَى الشّامِ
اتَّقِ اللّهَ فِي کُلِّ صَبَاحٍ وَمَسَاءٍ، وَخَفْ عَلَى نَفْسِکَ الدُّنْيَا الْغَرُورَ، وَلاتَأْمَنْهَا عَلَى حَالٍ، وَاعْلَمْ أَنَّکَ إِنْ لَمْ تَرْدَعْ نَفْسَکَ عَنْ کَثِيرٍ مِمَّا تُحِبُّ، مَخَافَةَ مَکْرُوهٍ؛ سَمَتْ بِکَ الْأَهْوَاءُ إِلَى کَثِيرٍ مِنَ الضَّرَرِ فَکُنْ لِنَفْسِکَ مَانِعاً رَادِعاً، وَلِنَزْوَتِکَ عِنْدَ الْحَفِيظَةِ وَاقِماً قَامِعاً.
ترجمه
از نامه هاى امام (عليه السلام) است
به شريح بن هانى در آن زمان که وى را به عنوان فرمانده مقدمه لشکر به سوى شام فرستاد
در هر صبح و شام تقواى الهى را پيشه کن. از دنياى فريبنده براى خويشتن خائف باش و در هيچ حال از آن ايمن مشو. بدان که اگر خويشتن را از بسيارى از امورى که آن را دوست مى دارى به علت ترس از ناراحتى هاى ناشى از آن بازندارى، هوى و هوس ها تو را به سوى زيان هاى فراوانى خواهد کشاند، بنابراين در مقابل نفس سرکش، مانع و رادع و بر خودسرى نفس خويش به هنگام خشم و غضب مسلّط و غالب باش و ريشه هاى هوى و هوس را قطع کن.
به شريح بن هانى در آن زمان که وى را به عنوان فرمانده مقدمه لشکر به سوى شام فرستاد
در هر صبح و شام تقواى الهى را پيشه کن. از دنياى فريبنده براى خويشتن خائف باش و در هيچ حال از آن ايمن مشو. بدان که اگر خويشتن را از بسيارى از امورى که آن را دوست مى دارى به علت ترس از ناراحتى هاى ناشى از آن بازندارى، هوى و هوس ها تو را به سوى زيان هاى فراوانى خواهد کشاند، بنابراين در مقابل نفس سرکش، مانع و رادع و بر خودسرى نفس خويش به هنگام خشم و غضب مسلّط و غالب باش و ريشه هاى هوى و هوس را قطع کن.
شرح و تفسیر
نامه در يک نگاه
همان گونه که در طليعه نامه نمايان است امام (عليه السلام) اين نامه را به دست شريح بن هانى يکى از دوستان مخلصش داد، در آن هنگام که به عنوان فرمانده مقدمه لشکر به سوى شام اعزام شد.
امام (عليه السلام) در اين نامه او را به طور مؤکد به تقواى الهى سفارش مى کند و از غلبه هوى و هوس بر حذر مى دارد و درباره فريب کارى دنيا وسرکشى هاى نفس هشدار مى دهد وبا تعبيرات مختلفى بر آن تأکيد مى ورزد، شايد به اين علت که يکى از شيطنت هاى معروف معاويه اين بود که سران سپاه و اصحاب و ياران على (عليه السلام) را با اموال هنگفت و مقام هاى مختلف مى فريفت و به گفته بعضى، در اين زمينه شگردهايى داشت که حتى شيطان به گرد او نمى رسيد، و يا به اين علت بود که اختلافى ميان او و فرمانده ديگرى به نام «زياد بن نضر» احساس مى شد و امام (عليه السلام) براى رفع اين اختلاف اين نصايح را بيان فرمود.
به هرحال از آنچه در تحف العقول و کتاب تمام نهج البلاغه و مأخذ اصلى اين نامه يعنى کتاب صفين نصر بن مزاحم آمده است معلوم مى شود که آنچه مرحوم سيّد رضى در اين جا آورده بخش کوچکى از نامه مفصلى است که امام (عليه السلام) به دو نفر از فرماندهان خويش به نام زياد بن نضر و شريح بن هانى نوشته و يا حضورآ توصيه کرده است.
* * * بر نفس خود مسلط باش
امام (عليه السلام) در اين عبارات کوتاه و بسيار پرمعنا به شريح بن هانى چهار اندرز مهم مى دهد: نخست مى فرمايد: «در هر صبح و شام تقواى الهى را پيشه کن»؛ (اتَّقِ اللهَ فِي کُلِّ صَبَاحٍ وَمَسَاءٍ).
تقوا همان چيزى است که طليعه همه نصايح و دربر گيرنده کليّه فضايل و بازدارنده از تمام رذايل است. به همين دليل بسيارى از نامه ها و خطبه ها با يادکردى از تقوا شروع مى شود. در دومين اندرز مى فرمايد: «از دنياى فريبنده براى خويشتن خائف باش و در هيچ حال از آن ايمن مشو»؛ (وَخَفْ عَلَى نَفْسِکَ الدُّنْيَا الْغَرُورَ، وَلا تَأْمَنْهَا عَلَى حَالٍ).
اين اندرز نيز در بسيارى از نامه ها و خطبه ها آمده است، زيرا طبق آن حديث معروف، سرچشمه تمام گناهان حبّ دنياست: «حُبُّ الدُّنْيَا رَأْسُ کُلِّ خَطِيئَةٍ» و اگر انسان لحظه اى غافل بماند ممکن است زرق و برق دنيا چنان او را بفريبد که بازگشت از آن مشکل باشد.
در سومين نصيحت مى فرمايد: «بدان که اگر خويشتن را از بسيارى از امورى که آن را دوست مى دارى به علت ترس از ناراحتى هاى ناشى از آن بازندارى، هوى و هوس ها تو را به سوى زيان هاى فراوانى خواهد کشاند»؛ (وَاعْلَمْ أَنَّکَ إِنْ لَمْ تَرْدَعْ نَفْسَکَ عَنْ کَثِيرٍ مِمَّا تُحِبُّ، مَخَافَةَ مَکْرُوهٍ؛ سَمَتْ بِکَ الْأَهْوَاءُ إِلَى کَثِيرٍ مِنَ الضَّرَرِ).
اشاره به اين که بسيارى از خواسته هاى نفس، خواسته هاى زيان بار است که انسان هنگام اشتياق به آن، زيان ها را نمى بيند، لذا امام (عليه السلام) به او هشدار مى دهد که در عاقبت خواسته هاى نفس هميشه انديشه کند مبادا گرفتار زيان هاى فراوان آن شود.
مال و مقام و لذات مادى و امثال آن از جمله اين خواسته هاست و اگر اين خواسته ها تحت قيادت عقل قرار نگيرد ضررهايش جبران ناپذير است.
در چهارمين توصيه براى نتيجه گيرى مى فرمايد: «بنابراين در مقابل نفس سرکش، مانع و رادع و بر خودسرى نفس خويش به هنگام خشم و غضب، مسلّط و غالب باش و ريشه هاى هوى و هوس را قطع کن»؛ (فَکُنْ لِنَفْسِکَ مَانِعاً رَادِعاً، وَلِنَزْوَتِکَ عِنْدَ الْحَفِيظَةِ وَاقِماً قَامِعاً).
* ** .
همان گونه که در طليعه نامه نمايان است امام (عليه السلام) اين نامه را به دست شريح بن هانى يکى از دوستان مخلصش داد، در آن هنگام که به عنوان فرمانده مقدمه لشکر به سوى شام اعزام شد.
امام (عليه السلام) در اين نامه او را به طور مؤکد به تقواى الهى سفارش مى کند و از غلبه هوى و هوس بر حذر مى دارد و درباره فريب کارى دنيا وسرکشى هاى نفس هشدار مى دهد وبا تعبيرات مختلفى بر آن تأکيد مى ورزد، شايد به اين علت که يکى از شيطنت هاى معروف معاويه اين بود که سران سپاه و اصحاب و ياران على (عليه السلام) را با اموال هنگفت و مقام هاى مختلف مى فريفت و به گفته بعضى، در اين زمينه شگردهايى داشت که حتى شيطان به گرد او نمى رسيد، و يا به اين علت بود که اختلافى ميان او و فرمانده ديگرى به نام «زياد بن نضر» احساس مى شد و امام (عليه السلام) براى رفع اين اختلاف اين نصايح را بيان فرمود.
به هرحال از آنچه در تحف العقول و کتاب تمام نهج البلاغه و مأخذ اصلى اين نامه يعنى کتاب صفين نصر بن مزاحم آمده است معلوم مى شود که آنچه مرحوم سيّد رضى در اين جا آورده بخش کوچکى از نامه مفصلى است که امام (عليه السلام) به دو نفر از فرماندهان خويش به نام زياد بن نضر و شريح بن هانى نوشته و يا حضورآ توصيه کرده است.
* * * بر نفس خود مسلط باش
امام (عليه السلام) در اين عبارات کوتاه و بسيار پرمعنا به شريح بن هانى چهار اندرز مهم مى دهد: نخست مى فرمايد: «در هر صبح و شام تقواى الهى را پيشه کن»؛ (اتَّقِ اللهَ فِي کُلِّ صَبَاحٍ وَمَسَاءٍ).
تقوا همان چيزى است که طليعه همه نصايح و دربر گيرنده کليّه فضايل و بازدارنده از تمام رذايل است. به همين دليل بسيارى از نامه ها و خطبه ها با يادکردى از تقوا شروع مى شود. در دومين اندرز مى فرمايد: «از دنياى فريبنده براى خويشتن خائف باش و در هيچ حال از آن ايمن مشو»؛ (وَخَفْ عَلَى نَفْسِکَ الدُّنْيَا الْغَرُورَ، وَلا تَأْمَنْهَا عَلَى حَالٍ).
اين اندرز نيز در بسيارى از نامه ها و خطبه ها آمده است، زيرا طبق آن حديث معروف، سرچشمه تمام گناهان حبّ دنياست: «حُبُّ الدُّنْيَا رَأْسُ کُلِّ خَطِيئَةٍ» و اگر انسان لحظه اى غافل بماند ممکن است زرق و برق دنيا چنان او را بفريبد که بازگشت از آن مشکل باشد.
در سومين نصيحت مى فرمايد: «بدان که اگر خويشتن را از بسيارى از امورى که آن را دوست مى دارى به علت ترس از ناراحتى هاى ناشى از آن بازندارى، هوى و هوس ها تو را به سوى زيان هاى فراوانى خواهد کشاند»؛ (وَاعْلَمْ أَنَّکَ إِنْ لَمْ تَرْدَعْ نَفْسَکَ عَنْ کَثِيرٍ مِمَّا تُحِبُّ، مَخَافَةَ مَکْرُوهٍ؛ سَمَتْ بِکَ الْأَهْوَاءُ إِلَى کَثِيرٍ مِنَ الضَّرَرِ).
اشاره به اين که بسيارى از خواسته هاى نفس، خواسته هاى زيان بار است که انسان هنگام اشتياق به آن، زيان ها را نمى بيند، لذا امام (عليه السلام) به او هشدار مى دهد که در عاقبت خواسته هاى نفس هميشه انديشه کند مبادا گرفتار زيان هاى فراوان آن شود.
مال و مقام و لذات مادى و امثال آن از جمله اين خواسته هاست و اگر اين خواسته ها تحت قيادت عقل قرار نگيرد ضررهايش جبران ناپذير است.
در چهارمين توصيه براى نتيجه گيرى مى فرمايد: «بنابراين در مقابل نفس سرکش، مانع و رادع و بر خودسرى نفس خويش به هنگام خشم و غضب، مسلّط و غالب باش و ريشه هاى هوى و هوس را قطع کن»؛ (فَکُنْ لِنَفْسِکَ مَانِعاً رَادِعاً، وَلِنَزْوَتِکَ عِنْدَ الْحَفِيظَةِ وَاقِماً قَامِعاً).
* ** .
پاورقی ها
کافى، ج 2، ص 131، ح 11. امام سجاد (عليه السلام) پيش از ذکر اين حديث مى فرمايد: اين سخنى است که همه پيامبران و علما و دانشمندان گفته اند.
«سَمَتْ» از ريشه «سمو» بر وزن «علو» و به معناى «علو» گرفته شده و در جمله بالا به معناى تسلط آمده است. «نَزْوَة» از ريشه «نزو» بر وزن «نذر» به معناى پريدن بر چيزى است و به کارهاى ناگهانى اطلاق مى شود. «الحَفيظَةِ» به معناى غضب است از ريشه «حفظ» به معناى نگهدارى و حراست گرفته شده، به اين دليل که غضب انسان را به حفاظت از چيزى (خواه به حق يا ناحق) وادار مى کند. «واقِم» از ريشه «وَقْم» بر وزن «وقف» به معناى وادار کردن کسى به کارى و غلبه کردن است. «قامِع» از ريشه «قمع» بر وزن «جمع» به معناى سرکوب کردن گرفته شده است.
«سَمَتْ» از ريشه «سمو» بر وزن «علو» و به معناى «علو» گرفته شده و در جمله بالا به معناى تسلط آمده است. «نَزْوَة» از ريشه «نزو» بر وزن «نذر» به معناى پريدن بر چيزى است و به کارهاى ناگهانى اطلاق مى شود. «الحَفيظَةِ» به معناى غضب است از ريشه «حفظ» به معناى نگهدارى و حراست گرفته شده، به اين دليل که غضب انسان را به حفاظت از چيزى (خواه به حق يا ناحق) وادار مى کند. «واقِم» از ريشه «وَقْم» بر وزن «وقف» به معناى وادار کردن کسى به کارى و غلبه کردن است. «قامِع» از ريشه «قمع» بر وزن «جمع» به معناى سرکوب کردن گرفته شده است.