تفسیر حکمت 12
وَ قَالَ عَلَيهِ السِّلَامُ
أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اکْتِسَابِ الإِخْوَانِ، وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ.
ترجمه
امام (عليه السلام) فرمود:
عاجزترين مردم کسى است که از به دست آوردن دوستان عاجز باشد و از او عاجزتر کسى است که دوستانى را که به دست آورده از دست بدهد.
عاجزترين مردم کسى است که از به دست آوردن دوستان عاجز باشد و از او عاجزتر کسى است که دوستانى را که به دست آورده از دست بدهد.
شرح و تفسیر
ناتوان ترين مردم
شکى نيست که يکى از مهم ترين سرمايه هاى انسان در زندگى، دوستان صميمى هستند؛ اين سرمايه نه تنها براى يارى کردن انسان در برابر مشکلات، بلکه براى انس گرفتن و بهره گيرى از تجربه ها و نظرات آن ها ضرورى است و جالب اين که به دست آوردن دوستان خوب کار آسانى است؛ نه همچون به دست آوردن مال است که احتياج به تلاش و کوشش فراوان و گاه نياز به سرمايه گذارى هاى کلان دارد و نه همچون مقام است که به دست آوردنش نياز به روابط اجتماعى قوى دارد، بلکه با سرمايه اى به دست مى آيد که در اختيار هر کسى هست و آن سرمايه گشاده رويى، ادب و حسن معاشرت است. بر همين اساس امام (عليه السلام) مى فرمايد: «عاجزترين مردم کسى است که از به دست آوردن دوست عاجز باشد»؛ (أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اکْتِسَابِ الإِخْوَانِ).
حديث معروفى است از اميرمؤمنان على (عليه السلام) که خطاب به مردم فرمود : «إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِطَلاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ اللِّقَاءِ فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلي الله عليه و آله) يَقُولُ: إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِأَخْلاقِکُمْ؛ (اى مردم!) شما نمى توانيد مردم را با اموال خود راضى نگه داريد، از اين رو ايشان را با خوش رويى و رفتار خوب راضى نگه داريد، زيرا من از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) شنيدم که مى فرمود: شما نمى توانيد خشنودى مردم را با اموال (محدودتان) به دست آوريد بنابراين با اخلاق نيکتان خشنودى آن ها را به دست آوريد».
آنگاه امام (عليه السلام) مى افزايد: «و از او عاجزتر کسى است که دوستانى را که به دست آورده از دست بدهد»؛ (وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ).
زيرا ممکن است به دست آوردن چيزى مقدارى زحمت داشته باشد؛ ولى نگه داشتن آن سخت تر است، بنابراين کسى که دوستان خود را با بى مهرى يا بى اعتنايى از دست دهد عاجزتر از کسى است که نتوانسته دوستى به دست آورد.
در اين جا اين سؤال مطرح است که اگر امام (عليه السلام) در جمله اول مى فرمايد: «از همه مردم عاجزتر کسى است که...» چگونه بعد از آن مى فرمايد: «و از او عاجزتر کسى است که دوستانش را از دست دهد»؟ اگر جمله اول عموميّت دارد، با جمله دوم سازگار نيست.
پاسخ اين سؤال روشن است و آن اين که جمله اول عموميّت نسبى دارد و عموميّت نسبى با وجود بعضى از استثناها منافات ندارد و شبيه اين تعبير در کلمات روزانه مردم نيز زياد است؛ مثلاً مردم مى گويند: بدبخت ترين مردم کسى است که آبروى خود را از دست دهد و از او بدبخت تر کسى است که ايمان خود را از دست دهد. و هيچ گاه در عرف مردم تناقضى در ميان اين دو ديده نمى شود.
در حديثى از امام اميرمؤمنان (عليه السلام) در غررالحکم مى خوانيم: «مَنْ لا صَديقَ لَهُ لاذُخْرَ لَهُ؛ کسى که دوست ندارد ذخيره اى ندارد».
امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد: «لَقَدْ عَظُمَتْ مَنْزِلَةُ الصَّدِيقِ حَتَّى إِنَّ أَهْلَ النَّارِ يَسْتَغِيثُونَ بِهِ وَ يَدْعُونَ بِهِ فِي النَّارِ قَبْلَ الْقَرِيبِ الْحَمِيمِ قَالَ اللَّهُ مُخْبِراً عَنْهُمْ (فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ وَ لا صَدِيقٍ حَمِيمٍ)؛ مقام دوست بسيار برجسته است تا آن جا که دوزخيان نيز ـ پيش از آن که از نزديکان کمک بخواهند ـ با فرياد خود، از دوست سخن مى گويند همان گونه که خداوند در قرآن از آن ها چنين خبر داده که مى گويند: امروز نه شفاعت کننده اى داريم نه دوست گرم و پرمحبتى».
اصولاً دوستان خوب بهترين زينت انسان اند همان طور که امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد: «لِکُلِّ شَيْءٍ حِلْيَةٌ وَ حِلْيَةُ الرَّجُلِ أَوِدَّاؤُهُ؛ هرچيزى زينتى دارد و زينت انسان دوستان هستند».
در اهمّيّت دوستان همين بس که از بزرگى سؤال شد: برادر بهتر است يا دوست خوب؟ گفت: برادرى خوب است که دوست انسان باشد.
شکى نيست که يکى از مهم ترين سرمايه هاى انسان در زندگى، دوستان صميمى هستند؛ اين سرمايه نه تنها براى يارى کردن انسان در برابر مشکلات، بلکه براى انس گرفتن و بهره گيرى از تجربه ها و نظرات آن ها ضرورى است و جالب اين که به دست آوردن دوستان خوب کار آسانى است؛ نه همچون به دست آوردن مال است که احتياج به تلاش و کوشش فراوان و گاه نياز به سرمايه گذارى هاى کلان دارد و نه همچون مقام است که به دست آوردنش نياز به روابط اجتماعى قوى دارد، بلکه با سرمايه اى به دست مى آيد که در اختيار هر کسى هست و آن سرمايه گشاده رويى، ادب و حسن معاشرت است. بر همين اساس امام (عليه السلام) مى فرمايد: «عاجزترين مردم کسى است که از به دست آوردن دوست عاجز باشد»؛ (أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اکْتِسَابِ الإِخْوَانِ).
حديث معروفى است از اميرمؤمنان على (عليه السلام) که خطاب به مردم فرمود : «إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِطَلاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ اللِّقَاءِ فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلي الله عليه و آله) يَقُولُ: إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِأَخْلاقِکُمْ؛ (اى مردم!) شما نمى توانيد مردم را با اموال خود راضى نگه داريد، از اين رو ايشان را با خوش رويى و رفتار خوب راضى نگه داريد، زيرا من از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) شنيدم که مى فرمود: شما نمى توانيد خشنودى مردم را با اموال (محدودتان) به دست آوريد بنابراين با اخلاق نيکتان خشنودى آن ها را به دست آوريد».
آنگاه امام (عليه السلام) مى افزايد: «و از او عاجزتر کسى است که دوستانى را که به دست آورده از دست بدهد»؛ (وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ).
زيرا ممکن است به دست آوردن چيزى مقدارى زحمت داشته باشد؛ ولى نگه داشتن آن سخت تر است، بنابراين کسى که دوستان خود را با بى مهرى يا بى اعتنايى از دست دهد عاجزتر از کسى است که نتوانسته دوستى به دست آورد.
در اين جا اين سؤال مطرح است که اگر امام (عليه السلام) در جمله اول مى فرمايد: «از همه مردم عاجزتر کسى است که...» چگونه بعد از آن مى فرمايد: «و از او عاجزتر کسى است که دوستانش را از دست دهد»؟ اگر جمله اول عموميّت دارد، با جمله دوم سازگار نيست.
پاسخ اين سؤال روشن است و آن اين که جمله اول عموميّت نسبى دارد و عموميّت نسبى با وجود بعضى از استثناها منافات ندارد و شبيه اين تعبير در کلمات روزانه مردم نيز زياد است؛ مثلاً مردم مى گويند: بدبخت ترين مردم کسى است که آبروى خود را از دست دهد و از او بدبخت تر کسى است که ايمان خود را از دست دهد. و هيچ گاه در عرف مردم تناقضى در ميان اين دو ديده نمى شود.
در حديثى از امام اميرمؤمنان (عليه السلام) در غررالحکم مى خوانيم: «مَنْ لا صَديقَ لَهُ لاذُخْرَ لَهُ؛ کسى که دوست ندارد ذخيره اى ندارد».
امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد: «لَقَدْ عَظُمَتْ مَنْزِلَةُ الصَّدِيقِ حَتَّى إِنَّ أَهْلَ النَّارِ يَسْتَغِيثُونَ بِهِ وَ يَدْعُونَ بِهِ فِي النَّارِ قَبْلَ الْقَرِيبِ الْحَمِيمِ قَالَ اللَّهُ مُخْبِراً عَنْهُمْ (فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ وَ لا صَدِيقٍ حَمِيمٍ)؛ مقام دوست بسيار برجسته است تا آن جا که دوزخيان نيز ـ پيش از آن که از نزديکان کمک بخواهند ـ با فرياد خود، از دوست سخن مى گويند همان گونه که خداوند در قرآن از آن ها چنين خبر داده که مى گويند: امروز نه شفاعت کننده اى داريم نه دوست گرم و پرمحبتى».
اصولاً دوستان خوب بهترين زينت انسان اند همان طور که امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد: «لِکُلِّ شَيْءٍ حِلْيَةٌ وَ حِلْيَةُ الرَّجُلِ أَوِدَّاؤُهُ؛ هرچيزى زينتى دارد و زينت انسان دوستان هستند».
در اهمّيّت دوستان همين بس که از بزرگى سؤال شد: برادر بهتر است يا دوست خوب؟ گفت: برادرى خوب است که دوست انسان باشد.