دو امان از عذاب الهى
مرحوم سيّد رضى اين گفتار حکيمانه اميرمؤمنان على (عليه السلام) را از طريق فرزندزاده گرامى اش امام باقر (عليه السلام) نقل کرده، مى گويد: «ابوجعفر محمد بن على الباقر (عليهما السلام) از آن حضرت نقل کرده است که فرمود: در زمين دو امان (و وسيله نجات) از عذاب الهى بود که يکى از آن ها برداشته شد، دومى را دريابيد و به آن چنگ زنيد»؛ (وَ حَکَى عَنْهُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الْبَاقِرُ (عليهما السلام) أَنَّهُ قَالَ کَانَ فِي الأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ، وَ قَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا، فَدُونَکُمُ الاْخَرَ فَتَمَسَّکُوا بِهِ).
آنگاه امام (عليه السلام) به شرح اين دو بر اساس استنباطى که از يکى از آيات قرآن مجيد کرده مى پردازد، مى فرمايد: «اما امانى که برداشته شد وجود رسول الله (صلي الله عليه و آله) بود (که خداوند به برکت وجود او هرگز عذابى بر اين امت نازل نکرد؛ ولى او از ميان ما رفت) و امانى که باقى مانده استغفار است، همان گونه که خداوند متعال مى فرمايد: «تا تو در ميان آن ها هستى خداوند آن ها را عذاب نمى کند و تا آنان نيز از گناهان خود استغفار مى کنند خداوند عذابشان نخواهد کرد»؛ (أَمَّا الأَمَانُ الَّذِي رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ (صلي الله عليه و آله)، وَ أَمَّا الأَمَانُ الْبَاقِي فَالإِسْتِغْفَارُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَ ما کانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ ما کانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ).
به گفته مرحوم سيّد رضى: «اين استنباط امام يک نمونه از بهترين استفاده ها و لطيف ترين استنباط ها از آيات قرآن کريم است»؛ (قالَ الرَّضىُ: وَ هذا مِنْ مَحاسِنِ الاْسْتِخْراجِ وَ لَطائِفِ الاْسْتِنْباطِ). هنگامى که به عقل و خرد خويش رجوع مى کنيم نيز آنچه را که در اين آيه مبارکه آمده و استنباطى را که امام (عليه السلام) از آن کرده درمى يابيم. پيغمبر اسلام (صلي الله عليه و آله) مطابق آيه شريفه (وَ ماأَرْسَلْناکَ إِلّا رَحْمَةً لِلْعالَمينَ) رحمتى براى تمام جهانيان بود چگونه ممکن است اين کانون رحمت الهى در ميان امت باشد و خدا آن ها را عذاب کند؟
از سويى ديگر، استغفار يکى از وسايل جلب رحمت خداست، زيرا خودش بندگان را دعوت به استغفار کرده و وعده غفران و آمرزش داده است: (قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ)؛ «اى بندگانى که راه اسراف به خود را در پيش گرفته ايد و مرتکب گناهان شده ايد! از رحمت خداوند مأيوس نشويد، چرا که او همه گناهان (توبه کنندگان) را مى آمرزد، به يقين او آمرزنده مهربان است».
بنابراين بعد از رحلت پيغمبر خدا (صلي الله عليه و آله) و رفتن آن حضرت به ديار باقى، مسلمانان مى توانند خود را به وسيله توبه و انابه و استغفار از عذاب الهى مصون دارند و امام (عليه السلام) با استنباطى که در حکمت مورد بحث آمده راه را به آن ها نشان داده و بر آن تأکيد ورزيده است.
ايشان نه تنها مى توانند از عذاب الهى در امان بمانند بلکه با استغفار مى توانند درهاى رحمت و نعمت و سعادت را به روى خود بگشايند؛ همان گونه که در سوره نوح آمده است: (اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّاراً * يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْکُمْ مِدْراراً * وَ يُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ يَجْعَلْ لَکُمْ جَنّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهارا)؛ «من به آن ها گفتم: از پروردگار خويش آمرزش بطلبيد او بسيار آمرزنده است تا باران هاى پربرکت آسمان را پى درپى بر شما بفرستد و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند و باغ هاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختيارتان قرار دهد». مرحوم مغنيه در شرح نهج البلاغه خود مى گويد: ضمير در «لِيُعَذِّبَهُمْ» به اهل مکه برمى گردد و منظور از «استغفار» در اين آيه ترک شرک و روى آوردن به اسلام است، بنابراين معناى آيه اين است که «خداوند اهل مکه را مادامى که پيغمبر در ميان آن هاست عذاب نمى کند و بعد از او نيز اگر ايمان به رسالت آن حضرت بياورند مجازات نخواهد کرد».
به نظر مى رسد که مرحوم مغنيه مفهوم آيه را محدود کرده است، زيرا ظاهر آيه ـ با توجه به اين که در سوره انفال قرار دارد و اين سوره در مدينه نازل شده است ـ همه مسلمانان را شامل مى شود نه فقط اهل مکه را همچنين استغفار نيز معناى وسيعى دارد که هم گناه شرک و هم گناهان ديگر را دربر مى گيرد و مى دانيم که بسيارى از عذاب هاى اقوام پيشين به سبب گناهانى غير از شرک بود؛ مانند عذاب قوم لوط.
بنابراين، آيه مفهوم وسيعى دارد که همه مسلمانان را در هر زمان شامل مى شود و استغفار نيز توبه از هر گناهى است.
قابل توجه اين که در آيه بعد از اين آيه در سوره انفال مى خوانيم: (وَ ما لَهُمْ أَلّا يُعَذِّبَهُمُ اللّهُ وَ هُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما کانُوا أَوْلِياءَهُ إِنْ أَوْلِياوُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ)؛ «چرا خدا آن ها را مجازات نکند با اين که آن ها از (عبادت مؤمنان در کنار) مسجدالحرام جلوگيرى مى کنند در حالى که آن ها سرپرست آن نيستند؟ سرپرست آن فقط پرهيزکاران اند؛ ولى بيشتر آن ها نمى دانند».
بعضى ـ مانند ابن ابى الحديد ـ چنين پنداشته اند که اين آيه در سال حديبيه (سال ششم) که کفار مکه پيغمبر (صلي الله عليه و آله) را از زيارت خانه خدا بازداشتند نازل شده و بعدآ به هنگام جمع آورى قرآن و ترتيب آن به وسيله اصحاب رسول الله (صلي الله عليه و آله) در اين جا جاى داده شده است.
در حالى که اين سخن از دو جهت اشتباه است: اولاً جلوگيرى مشرکان از زيارت خانه خدا توسط مسلمانان تنها در سال حديبيه نبود پيش از آن نيز چنين بود و ثانيآ قرآن در زمان پيغمبر اکرم (صلي الله عليه و آله) به صورت کنونى جمع آورى شد و اصحاب براى رسول الله (صلي الله عليه و آله) خواندند.