سه شرط خدمت به مردم
مى دانيم که برآوردن حوائج نيازمندان و حل مشکلات مردم از مهم ترين مستحبات و بهترين طاعات است تا آن جا که در حديثى از امام صادق (عليه السلام) مى خوانيم: «مَنْ سَعَى فِي حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُسْلِمِ طَلَبَ وَجْهِ اللَّهِ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ حَسَنَةٍ يَغْفِرُ فِيهَا لِأَقَارِبِهِ وَ جِيرَانِهِ وَ إِخْوَانِهِ وَمَعَارِفِه؛ کسى که براى برآوردن حاجت برادر مسلمانش براى جلب رضاى پروردگار تلاش و کوشش کند، خداوند متعال هزار هزار حسنه در نامه اعمال او مى نويسد و حتى به سبب آن بستگان و همسايگان و برادران دينى و آشنايانش مشمول غفران الهى مى شوند».
امام (عليه السلام) در اين گفتار نورانى اش شرايط کمال قضاى حوائج را در سه چيز خلاصه کرده، مى فرمايد: «برآوردن حاجات مردم کامل نمى شود مگر با سه چيز: کوچک شمردنش تا بزرگ گردد و مکتوم داشتنش تا آشکار شود و تعجيل در آن تا گوارا گردد»؛ (لا يَسْتَقِيمُ قَضَاءُ الْحَوَائِجِ إِلاَّ بِثَلاثٍ: بِاسْتِصْغَارِهَا لِتَعْظُمَ، وَبِاسْتِکْتَامِهَا لِتَظْهَرَ، وَبِتَعْجِيلِهَا لِتَهْنُوَ).
بسيارند کسانى که وقتى حاجت نيازمندى را برمى آورند آن را بزرگ مى شمرند و همه جا بيان مى کنند و يا گاه براى انجام دادن آن امروز و فردا مى نمايند، به گونه اى که حاجتمند، خسته و شرمنده مى شود. اين گونه قضاى حاجات ارزشى ندارد؛ انجام خواسته هاى مردم در صورتى ارزش پيدا مى کند که انسان آن را کوچک بشمرد و اين نشانه بزرگى شخصى است که حاجت را برآورده است. هنگامى که او در نظرها بزرگ شد کار او نيز بزرگ شمرده مى شود.
همچنين در صورتى ارزشمند است که آن را پنهان دارد تا آبروى تقاضا کننده نزد همه محفوظ بماند؛ ولى از آن جا که حس کنجکاوى در مردم زياد است، سرانجام اين گونه خدمات آشکار مى شود و از آن و صاحبش با اهميت ياد مى کنند و او را به فضايل اخلاقى مى ستايند.
اضافه بر اين، اداى حاجتى ارزشمند و گواراست که به سرعت انجام شود، زيرا در غير اين صورت حاجتمند ناچار است بارها به در خانه کسى که به او نياز دارد برود و هر بار رنج تازه اى را بر روح خود تحميل کند. در اين صورت چنانچه حاجت او برآورده شود برايش گوارا نخواهد بود.
لام در «لِتَعْظُمَ» و «لِتَظْهَرَ» و «لِتَهْنُؤَ» به اصطلاح، لام عاقبت است نه لام علت؛ يعنى اين سه کار، اين سه نتيجه را درپى دارد.
گفتنى است که در دستورات اسلامى نه تنها مسئله قضاى حوائج از بزرگ ترين کارهاى خير شمرده شده، بلکه چگونگى آن نيز از جهات مختلف تعليم داده شده است تا قضاى حوائج به صورت کاملاً انسانى و گوارا صورت گيرد.
شبيه همين کلام به تعبير ديگرى از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است؛ آن جا که مى فرمايد: «رَأَيْتُ الْمَعْرُوفَ لا يَصْلُحُ إِلاَّ بِثَلاثِ خِصَالٍ: تَصْغِيرِهِ وَتَسْتِيرِهِ وَتَعْجِيلِهِ فَإِنَّکَ إِذَا صَغَّرْتَهُ عَظَّمْتَهُ عِنْدَ مَنْ تَصْنَعُهُ إِلَيْهِ وَ إِذَا سَتَّرْتَهُ تَمَّمْتَهُ وَإِذَا عَجَّلْتَهُ هَنَّأْتَهُ وَإِنْ کَانَ غَيْرُ ذلِکَ سَخَّفْتَهُ وَنَکَّدْتَهُ؛ چنين ديدم که کارهاى نيک جز با سه خصلت اصلاح نمى پذيرد: کوچک شمردن و پنهان داشتن و تعجيل کردن در آن، زيرا هنگامى که آن را کوچک بشمرى نزد کسى که به او نيکى کرده اى بزرگ خواهد

بود و زمانى که پنهانش دارى آن را به کمال رسانده اى و چون در آن تعجيل کنى گوارايش ساخته اى و اگر غير از اين باشد آن را سخيف و بى ارزش کرده اى».
البته در قرآن مجيد دستور به انفاق هاى پنهان و آشکار هر دو داده شده و به کسانى که اموال خود را در شب و روز به صورت پنهان و آشکار انفاق مى کنند اجر الهى وعده داده شده و هرگونه ترس و غم (از عذاب هاى آخرت ومشکلات دنيا) از ايشان نفى شده است: (الَّذيüنَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهارِ سِرًّا وَعَلانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ).
ولى اين دستور با آنچه پيش از اين گفته شد منافاتى ندارد، زيرا گاه انفاق آشکار سبب تشويق ديگران مى گردد و سرمشقى براى سايرين است و درنتيجه انفاقى انفاق هاى ديگر را درپى دارد و از اين نظر مطلوب است. افزون بر اين، تظاهر به انفاق، سوءظن مردم را به اشخاص درمورد صفت بخل و خساست و عدم اداى واجبات از ميان مى برد و اين خود هدف مهم ديگرى است؛ ولى در هر حال اصل و اساس بر اين است که انفاق و قضاى حوائج مکتوم باشد جز در موارد استثنايى مانند آنچه گفته شد.
ازاين رو در حديثى از پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) نقل شده است که «إِنَّ صَدَقَةَ السِّرِّ فِي التَّطَوُّعِ تَفْضُلُ عَلانِيَتَهَا بِسَبْعِينَ ضِعْفاً وَصَدَقَةَ الْفَرِيضَةِ عَلانِيَتُهَا أَفْضَلُ مِنْ سِرِّهَا بِخَمْسَةٍ وَعِشْرِينَ ضِعْفاً؛ صدقه مستحب اگر پنهان باشد از صدقه آشکار هفتاد مرتبه بالاتر است و صدقه واجب اگر آشکار باشد از صدقه پنهان بيست و پنج بار افضل است».

* * *