سرماى زيان بار و سرماى مفيد
امام (عليه السلام) در اين کلام خود دستور طبى مهم و کارسازى را بيان مى کند که مراعات آن مى تواند از بسيارى از بيمارى ها پيشگيرى کند و بر نشاط و نمو جسم و روح انسان بيفزايد، مى فرمايد: «از سرما در آغاز آن (در پاييز) بپرهيزيد و در آخرش (نزديک بهار) از آن استقبال کنيد، زيرا در بدن ها همان مى کند که با درختان انجام مى دهد؛ آغازش مى سوزاند و آخرش مى روياند و برگ مى آورد»؛ (تَوَقَّوُا الْبَرْدَ فِي أَوَّلِهِ، وَتَلَقَّوْهُ فِي آخِرِهِ؛ فَإِنَّهُ يَفْعَلُ فِي الْأَبْدَانِ کَفِعْلِهِ فِي الْأَشْجَارِ، أَوَّلُهُ يُحْرِقُ، وَآخِرُهُ يُورِقُ).
پاييز آغاز سرماست؛ سرمايى آميخته با خشکى هوا که از گرماى تابستان و نبودن باران سرچشمه گرفته و به همين دليل برگ هاى درختان پژمرده مى شوند و مى ريزند و به اصطلاح، مرگ طبيعت فرامى رسد. همان مرگى که مولود خشکى و سردى است؛ ولى در آغاز بهار هوا رو به گرمى مى رود و معمولاً باران هاى پربارى مى بارد. آن رطوبت و گرمى دست به دست هم مى دهند و سبب شکوفه کردن درختان و برگ آوردن آنها و حيات طبيعت مى شوند. همان گونه که قرآن مجيد مى فرمايد: (وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَآ أَنزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَآءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ)؛ «و همچنين زمين را (در فصل زمستان) خشک و مرده مى بينى و هنگامى که آب باران بر آن فرو مى فرستيم، به جنبش درمى آيد و رويش مى کند و از هر نوع گياهان بهجت انگيز مى روياند».
بدن انسان ها نيز جزئى از اين طبيعت و متأثر از آثار آن است؛ سرماى خشک پاييز بدن ها را ضعيف و نحيف و آماده بيمارى ها مى کند، بنابراين بايد خود را پوشانيد و از آن دور داشت؛ ولى سرماى ملايم آغاز بهار بعد از فصل زمستان که آميخته با حرارت کم و رطوبت بسيار است به انسان نشاط و نيرو مى دهد و مايه نموّ و رشد بدن مى گردد، ازاين رو بايد به استقبال آن رفت.
از آن گذشته در آغاز پاييز چون انسان به گرماى تابستان عادت کرده و باران کمتر باريده هوا آلوده است و انتقال انسان از آن گرما به سرما هرچند تدريجى است در بدن تأثير مى گذارد و ميکروب هاى بيمارى زا در آن نفوذ مى کند وازاين رو آگاهان مى گويند: اگر آغاز پاييز باران هايى ببارد بيمارى ها کم مى شود؛ اما در پايان زمستان و آغاز بهار، بدن در مقابل سرما مقاوم شده، عوامل بيمارى زا بر اثر سرما و باران بسيار کم گرديده و استقبال از سرماى بهار نه تنها ضررى ندارد بلکه عامل نمو جسم و جان مى شود.
بوعلى سينا در کتاب طبى خود، قانون نيز به همين نکته اشاره کرده، مى گويد: «بدن ها از سرماى بهار، آن احساسى را ندارند که از سرماى پاييز دارند، زيرا هنگام سرماى بهار، بدن عادت به سرماى زمستان کرده و ازآن رو از آن آزار نمى بيند؛ ولى به هنگام سرماى پاييز که بدن عادت به گرما دارد از آن آزار فراوان مى بيند».
البته خداوند ورود به فصول مختلف را تدريجى قرار داده تا مشکلات انتقال به حداقل برسد. نکته
مسائل بهداشتى و طبى در قرآن مجيد و روايات
امروزه کتاب هايى به نام طب النبى (صلي الله عليه و آله) و طب الائمة (عليهم السلام) و طب الرضا (عليه السلام) در اختيار داريم که در آنها يک رشته دستورات طبى و بهداشتى از معصومين (عليهم السلام) نقل شده است، گاه نيز اشاراتى از قرآن مجيد در آنها ديده مى شود؛ مثلاً امروز دانشمندان غذاشناسى آثار فوق العاده اى براى عسل قائل اند و هرچه زمان مى گذرد خواص بيشترى براى آن در بهداشت و درمان بيمارى ها کشف مى کنند. اين در حالى است که قرآن مجيد در سوره نحل با صراحت مى گويد: (فِيهِ شِفَاءٌ لِّلنَّاسِ) و همچنين تعبيرات ديگرى که پرده از روى مسائل بهداشتى و درمانى برمى دارد؛ از جمله دستور معروف پيامبر (صلي الله عليه و آله) که تا گرسنه نشده ايد غذا نخوريد و تا کاملاً سير نشده ايد دست از غذا بکشيد که در واقع ناظر به آيه شريفه (کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا) است.
بسيارى از دستورهايى که درباره نوشيدنى ها و غذاهاى حلال و حرام وارد شده مربوط به تأثيرات خوب و بد آنهاست؛ تحريم شراب و مواد مخدر، تحريم گوشت حيوانات درنده، خوردن خون و گوشت مردار و ماهيانى که در آب مرده اند و امثال اينها همگى ارتباط نزديکى با زيان هاى بهداشتى آنها دارد. توصيه به خوردن ميوه ها و سبزى ها و دانه هاى غذايى ارتباط آشکارى با فوائد بهداشتى آنها دارد. روايات طبى نقل شده از پيغمبر اکرم و ائمه هدى (عليهم السلام) نيز با صراحت اين مسائل را بازگو مى کند.
درست است که وظيفه دين و آيين، هدايت مردم به راه هاى راست و اعتقادها و برنامه هاى اخلاقى است و رسالت انبيا به عنوان طبيبان روحانى، درمان انواع بيمارى هاى فکرى و اخلاقى است؛ ولى از آنجا که طب جسمانى نيز رابطه نزديکى با طب روحانى دارد گاه به سراغ اين امور نيز مى رفتند. به بيان ديگر، مسائل مربوط به سلامت جسم رابطه نزديکى با سلامت روح دارد ازاين رو سلامت جسم نيز مورد توجه اسلام بوده است که خود داستان مفصلى دارد وورود در آن عرصه، ما را از مقصود دور مى سازد.
آنچه امام اميرمؤمنان على (عليه السلام) در اين کلام حکيمانه اش بيان فرموده نيز ناظر به همين مطلب است؛ امام (عليه السلام) راه سلامت بدن را در فصل خزان و بهار نشان داده و دليل آن را نيز بيان فرموده است، مى فرمايد: سرماى پاييز و بهار با بدن ها همان مى کند که با درختان انجام مى دهد، زيرا شباهت زيادى به هم دارند.
اين کلام حکمت آميز، از پيغمبر اکرم (صلي الله عليه و آله) به شکل ديگرى نيز نقل شده است؛ فرمود: «اِغْتَنِمُوا بَرْدَ الرَّبيعَ فَإنَّهُ يَفْعَلُ بِأبْدانِکُمْ ما يَفْعَلُ بِأشْجارِکُمْ وَاجْتَنِبُوا بَرْدَ الْخَريفِ فَإنَّهُ يَفْعَلُ بِأبْدانِکُمْ ما يَفْعَلُ بِأشْجارِکُمْ؛ سرماى بهار را غنيمت بشمريد که با بدن هاى شما همان مى کند که با درختان مى کند و از سرماى پاييز بپرهيزيد که با بدن هاى شما همان انجام مى دهد که با درختان انجام مى دهد».
شاعر نيز در اين زمينه مى گويد:
گفت پيغمبر (صلي الله عليه و آله) به اصحاب کبار *** تن مپوشانيد از باد بهار
چون که با جان شما آن مى کند *** در بهاران با درختان مى کند

* * * .