اين چهار چيز را دريابيد
امام (عليه السلام) در اين کلام حکيمانه به چهار نعمت الهى اشاره مى فرمايد که هرگاه محقق شوند چهار نعمت ديگر را به دنبال خود دارند. مى فرمايد: «کسى که توفيق چهار چيز را پيدا کند از چهار چيز محروم نخواهد شد»؛ (مَنْ أُعْطِيَ أَرْبَعاً لَمْ يُحْرَمْ أَرْبَعاً).
اشاره به اين که اين چهار چيز با آن چهار چيز لازم و ملزوم يکديگرند همان گونه که در قرآن هم به آن اشاره شده و در ذيل اين کلام خواهد آمد.
نخست اين که «کسى که توفيق دعا يابد از اجابت محروم نمى شود»؛ (مَنْ أُعْطِيَ الدُّعَاءَ لَمْ يُحْرَمِ الْإِجَابَةَ).
زيرا همان گونه که در ادامه خواهد آمد اين وعده الهى است که فرموده است: دعا کنيد تا من اجابت کنم.
دعا ـ همان گونه که قبلاً هم گفته ايم ـ يکى از مهم ترين عبادات و امور سرنوشت ساز در زندگى بشر است. انسان بايد تمام تلاش و کوشش خود را در رسيدن به اهداف صحيح به کار گيرد؛ ولى در بسيارى از موارد عاجز و ناتوان مى شود و دستش از همه جا کوتاه مى گردد. اينجاست که رو به درگاه الهى مى کند و با اظهار عجز، از لطف و کرم او استمداد مى جويد و با اين عمل، شايسته اين مى شود که خدا آن نعمت را چنانچه صلاح او باشد به او بدهد و اگر صلاح او نباشد پاداش مهم ترى ـ طبق آنچه در روايات آمده ـ براى او ذخيره مى کند. البته قبولى دعا شرايطى دارد که ما آن را به طور مشروح در مقدمه مفاتيح نوين آورده ايم.
دوم: «کسى که توفيق توبه پيدا کند از قبول آن محروم نمى شود»؛ (وَمَنْ أُعْطِيَ التَّوْبَةَ لَمْ يُحْرَمِ الْقَبُولَ).
انسان همواره در معرض لغزش هاست؛ هواى نفس و شهوات، از درون، ووسوسه هاى شياطين انس و جن و زرق و برق دنيا از برون دائمآ طوفانى در اطراف او به راه مى اندازند و گاه او را گرفتار لغزش مى کنند. اگر باب توبه به روى او گشوده نشود مأيوس مى گردد و به دنبال آن در درياى گناه غوطه ور خواهد شد. اما خداوند رحمان و رحيم درهاى توبه و اصلاح خويشتن را به روى او گشوده و وعده قبول به توبه کنندگان حقيقى داده است تا از رحمت خدا مأيوس نشوند و از مسير حق منحرف نگردند. امام سجاد (عليه السلام) در مناجات تائبين مى فرمايد: «إلهي أنْتَ الَّذي فَتَحْتَ لِعِبادِکَ بابآ إلى عَفْوِکَ سَمَّيْتَهُ التَّوْبَةَ وَقُلْتَ: (تُوبوا إِلَى اللهِ تَوْبَةً نَصُوحاً) فَما عُذْرَ مَنْ أغْفَلَ دُخُولَ الْبابِ بَعْدَ فَتْحِهِ؛ خداوندا! تو کسى هستى که درى به روى بندگان خود گشوده اى و نام آن را توبه گذاشته اى وفرموده اى: «همگى به سوى خدا بازگرديد و توبه خالص کنيد» با اين حال آنان که غافل مى شوند تا از اين در به سوى عفو الهى وارد شوند چه عذرى دارند؟».
در سومين جمله مى فرمايد: «کسى که توفيق استغفار يابد از آمرزش محروم نمى شود»؛ (وَمَنْ أُعْطِيَ الْإِسْتِغْفَارَ لَمْ يُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ).
«توبه» ندامت از گذشته و بازگشت به سوى خداست و «استغفار» يکى از شرايط آن است و در واقع ذکر استغفار بعد از توبه در کلام امام (عليه السلام) از قبيل ذکر خاص بعد از عام است. البته گاه استغفار و توبه به يک معنا نيز استعمال مى شوند؛ به هر حال خداوند غفور و ودود وعده داده که مستغفرين را مورد محبت قرار دهد و آنها را مشمول آمرزش و مغفرت خويش سازد. در چهارمين جمله مى فرمايد: «کسى که توفيق شکرگزارى پيدا کند از فزونى نعمت محروم نخواهد شد»؛ (وَمَنْ أُعْطِيَ الشُّکْرَ لَمْ يُحْرَمِ الزِّيَادَةَ).
اين وعده الهى است که در آيات ذيل خواهد آمد و عقل و خرد انسان نيز گواه بر آن است، زيرا شکرگزاران، با اين عمل، لياقت خود را براى فزونى نعمت ثابت مى کنند و خداوند حکيم که هر کارش روى حساب و حکمت است به اين گونه افراد نعمت بيشترى مى بخشد.
البته مى دانيم که شکر حقيقى تنها شکر با زبان نيست بلکه مرحله مهم تر آن شکر عملى است و آن اين است که از هر نعمتى در جاى خود استفاده کند ونعمت هاى الهى را وسيله عصيان و نافرمانى حق نسازد.
به دنبال اين کلمات حکمت آميز، مرحوم سيّد رضى مى گويد: «تصديق و تأييد اين گفتار (درباره امور چهارگانه و نتايج آن) در قرآن مجيد است»؛ (قالَ الرَّضِيُ وَتَصديقُ ذلِکَ کِتابُ اللهِ).
«خداوند در مورد دعا مى فرمايد: مرا بخوانيد تا (دعاى) شما را اجابت کنم»؛ (قالَ اللهُ في الدُّعاءِ: (ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَکُمْ)).
درباره استغفار مى فرمايد: «هرکس کار بدى انجام دهد يا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نمايد، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد يافت»؛ (وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّهَ يَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحِيماً).
درباره شکر مى فرمايد: «اگر شکرگزارى کنيد، (نعمت خود را) بر شما افزون خواهم کرد»؛ (لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّکُمْ).
درباره توبه مى فرمايد: «پذيرش توبه از سوى خدا، تنها براى کسانى است که کار بد را از روى جهالت انجام مى دهند، سپس به زودى توبه مى کنند. خداوند، توبه چنين کسانى را مى پذيرد؛ وخدا دانا و حکيم است»؛ (إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولئِکَ يَتُوبُ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَکانَ اللّهُ عَلِيماً حَکِيماً).
همان گونه که گفته شد در منابع فراوانى، استدلال به اين آيات، جزء کلام امام (عليه السلام) است نه کلام سيّد رضى و اين استدلال نشان مى دهد که امامان معصوم (عليهم السلام) بسيارى ازسخنان پربار خود را از قرآن مجيد و تفسير آن برگزيده اند.
اين امور چهارگانه به طور گسترده در روايات معصومان (عليهم السلام) نيز آمده است. از جمله در حديثى از پيغمبر اکرم (صلي الله عليه و آله) مى خوانيم که فرمود: «خَيْرُ الْعِبادَةِ الْإِسْتِغْفارُ؛ بهترين عبادت استغفار است».
در حديث ديگرى از همان حضرت آمده است: «أکْثِرُوا مِنَ الْإِسْتِغْفارِ فَإنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ يُعَلِّمْکُمُ الاْسْتِغْفارَ إلّا وَهُوَ يُريدُ أنْ يَغْفِرَ لَکُمْ؛ زياد استغفار کنيد زيرا خداوند متعال استغفار را به شما نياموخته مگر به اين علت که مى خواهد شما را بيامرزد».
تأثير استغفار در برطرف شدن مشکلات و هموم و غموم و فزونى رزق نيز طبق روايات قابل انکار نيست.
درباره اهميت شکر نيز همين بس که در حديثى از امام اميرالمؤمنين (عليه السلام) در غررالحکم مى خوانيم: «اَوَّلُ ما يَجِبُ عَلَيْکُمْ لِلّهِ سُبْحانَهُ شُکْرُ أياديهِ وَابْتِغاءُ مَراضيهِ؛ نخستين چيزى که بر شما در برابر خداوند سبحان واجب است شکر نعمت هاى او و به دست آوردن موجبات خشنودى اوست».