نتيجه پيمودن راه ناصواب
امام (عليه السلام) در اين کلام حکيمانه به نکته اى اشاره مى کند که در همه شئون زندگى سارى و جارى است مى فرمايد: «بسيار مى شود که يک وعده غذا (ى نامناسب) از وعده هاى فراوان غذا (ى خوب) جلوگيرى مى کند»؛ (کَمْ مِنْ أَکْلَةٍ مَنَعَتْ أَکَلاتٍ).
گاهى انسان غذايى را که دوست دارد، بيش از حد تناول مى کند و بيمار مى شود و روزهاى متوالى يا ميل به غذا ندارد و يا اين که طبيب، او را از غذاهاى مختلف چرب و شيرين بازمى دارد، بنابراين در هيچ کارى نبايد افراط کرد که اين افراط ممکن است او را از همان کار در آينده به کلى بازدارد.
اين سخن ضرب المثلى است براى تمام کسانى که راه افراط را پيش مى گيرند؛ مثلاً کسى که آن قدر در دوستى پافشارى مى کند که آن دوست از او منزجر مى شود و براى هميشه از وى فاصله مى گيرد و يا اين که ديگرى را آن قدر به عبادت دعوت مى کند که براى هميشه از عبادت بيزار مى گردد.
شبيه اين سخن گفتار حکيمانه ديگرى از آن حضرت است که مى فرمايد: «کَمْ مِنْ شَهْوَةِ ساعَةٍ أوْرَثَتْ حُزْناً طَويلاً؛ چه بسيار ساعتى هوس رانى که موجب اندوه طولانى (براى ساليان دراز) مى شود». جمعى از شارحان نهج البلاغه يا محدثان، اين سخن گهربار امام (عليه السلام) را به عنوان دستورى طبى مطرح کرده و حتى آن را جزء مجموعه هايى که مربوط به دستورات طبى است قرار داده اند. اگر منظورشان اين است که معناى مطابقى اين سخن دستورى طبى است هر چند معانى التزامى آن شامل تمام مسائل مربوط به زندگى مادى انسان مى شود، بحثى نيست ولى اگر بخواهند آن را منحصر به دستور طبى کنند اشتباه روشنى است و از اين رو بسيارى از محققان اين جمله را ضرب المثلى تلقى کرده اند که در موارد مختلف از آن استفاده مى شود حتى بعضى گفته اند که اين ضرب المثل در ميان عرب در عصر جاهليت نيز بوده است و امام (عليه السلام) آن را اقتباس فرموده همان گونه که گاه از اشعار شعرا نيز در سخنان خود استفاده کرده است.
شاعر عرب مى گويد:
وَ کَمْ مِنْ أکْلَةٍ مَنَعَتْ أخاها *** بِلَذَّةِ ساعَةٍ أکَلاتِ دَهْرِي
وَ کَمْ مِنْ طالِبٍ يَسْعى بِشَيْءٍ *** وَ فيهِ هَلاکُهُ لَوْ کانَ يَدْرِي
و چه بسيار که يک وعده غذايى از وعده غذايى ديگر منع مى کند و چه بسيار که لذت يک ساعت يک عمر انسان را محروم مى سازد.
و چه بسيار کسانى که براى رسيدن به چيزى تلاش مى کنند در حالى که هلاکتشان در آن است.