حکمت 178
شرح و تفسیر حکمت 178
راه زدودن کينه ها
امام على (عليه السلام) در اين کلام نورانى چگونگى پاک کردن سينه هاى مردم را از نيات سوء درباره يکديگر، بيان مى کند، مى فرمايد: «کينه و بدخواهى درباره ديگران را از سينه خود درو کن تا بدخواهى درباره تو از سينه ديگران ريشه کن شود»؛ (اُحْصُدِ الشَّرَّ مِنْ صَدْرِ غَيرِکَ بِقَلْعِهِ مِنْ صَدْرِکَ).
بسيار مى شود که افراد به دليل سوء ظن يا حسادت يا اصطکاک منافع، نيات سوئى درباره انسان در دل مى پرورانند، چگونه مى توان اين نيات را از ميان برداشت؟ امام (عليه السلام) مى فرمايد: از خود شروع کن، ابتدا به قلب خويش مراجعه کن ببين آيا نيت سوئى درباره ديگران دارى يا نه؟ اگر دارى آن را از سينه ات پاک کن چيزى نمى گذرد که خواهى ديد سينه ديگران نيز از نيات سوء درباره تو پاک شده است.
اين مطلب دو دليل دارد: نخست اين که هرگاه انسان نيات بدى درباره ديگران داشته باشد خواه ناخواه در چهره يا سخنان و يا افعالش نمايان مى شود و همين امر سبب مى گردد ديگران در برابر او موضعى مشابه بگيرند؛ اما هرگاه سخنان و چهره و اعمال کسى را از هر گونه بدخواهى پاک ديدند و آثار محبت و خيرخواهى را در رفتار و گفتارشان مشاهده کردند آن ها نيز موضع مشابهى خواهند گرفت، بنابراين براى زدودن کينه ها از سينه ها و بدخواهى ها و نيات سوء ديگران بايد از خود شروع کرد و اين يکى از اصول مهم روانشناسى است که تا از خود شروع نکنى نبايد انتظارى از ديگران داشته باشى.
ديگر اين که رابطه مرموز خاصى در ميان دل ها برقرار است و ضرب المثل معروف «دل به دل راه دارد» يک واقعيت است. گويى دل ها در پنهانى با هم سخن مى گويند و رابطه برقرار مى سازند هنگامى که قلب کسى مملو از بدخواهى درباره ديگران گردد اين پيام به قلب آن ها منتقل مى شود و آن ها مقابله به مثل مى کنند.
اين گفتار حکيمانه درواقع چهره ديگرى از گفتار پيش است و هرکدام براى زدودن آثار سوء از نيات و رفتار و گفتار ديگران تأثير خاص خود را دارد. به همين دليل در روايتى که از طرطوشى در کتاب سراج الملوک نقل کرديم هر دو با هم آمده است.
شايان توجه اين که واژه «شر» مفهوم وسيعى دارد که هر نيت سوء و کينه و عداوتى را فرامى گيرد. در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد تفسير ديگرى نيز براى اين کلام حکمت آميز ذکر شده است و آن اين که مردم را به کار نيکى موعظه نکن و از کار بدى نهى منما مگر اين که قبلاً خودت آن کار نيک را انجام داده و آن منکر را ترک کرده باشى، زيرا اندرز دهنده ناپاک سخنانش در دل ها اثر نمى کند.
اين سخن يک واقعيت است؛ اما موافق منظور امام (عليه السلام) نيست، زيرا تعبير «صدر» در دو جاى اين کلام حکمت آميز نشان مى دهد که منظور، نيات سوء و کينه هاى درونى است نه افعال بيرونى.
اين معنا نه تنها در رابطه انسان ها با يکديگر، بلکه از يک نظر در رابطه انسان با خدا نيز صادق است، چنان که در حديثى از امام صادق (عليه السلام) مى خوانيم: «مَنْ أرادَ أنْ يَعْرِفَ کَيْفَ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَاللهِ فَلْيَعْرِفْ کَيْفَ مَنْزِلَةُ اللهِ عِنْدَهُ فَإِنَّ اللهَ يُنَزِّلُ الْعَبْدَ مِثْلَ ما يُنَزِّلُ الْعَبْدُ اللهَ مِنْ نَفْسِهِ؛ هر کس مى خواهد بداند چه مقام و منزلتى نزد خدا دارد به منزلت خداوند نزد خود بنگرد، زيرا خدا منزلت بنده را همان گونه قرار مى دهد که بنده منزلت خدا را در دل و جان خود قرار داده است». در حديث جالبى از امام صادق (عليه السلام) مى خوانيم که مردى خدمت آن حضرت عرض کرد: شخصى به من مى گويد: من تو را دوست دارم؛ چگونه بدانم که او راست مى گويد و واقعاً مرا دوست مى دارد؟ امام (عليه السلام) در پاسخ فرمود: «اِمْتَحِنْ قَلْبَکَ فَإنْ کُنْتَ تَوَدُّهُ فَإنَّهُ يَوَدُّکَ؛ قلب خود را بيازماى اگر تو او را دوست مى دارى او هم تو را دوست مى دارد». (قلوب به يکديگر راه دارند).
اين سخن را با حديث ديگرى از امام على بن موسى الرضا (عليه السلام) درباره رابطه آن حضرت با پيروانش پايان مى دهيم: يکى از ياران آن حضرت به نام «ابن جهم» عرضه داشت: فدايت شوم! مى خواهم بدانم من نزد تو چگونه ام؟ امام (عليه السلام) در پاسخ فرمود: «أُنْظُرْ کَيْفَ أَنَا عِنْدَکَ؛ نگاه کن ببين من در نزد تو چگونه ام».
امام على (عليه السلام) در اين کلام نورانى چگونگى پاک کردن سينه هاى مردم را از نيات سوء درباره يکديگر، بيان مى کند، مى فرمايد: «کينه و بدخواهى درباره ديگران را از سينه خود درو کن تا بدخواهى درباره تو از سينه ديگران ريشه کن شود»؛ (اُحْصُدِ الشَّرَّ مِنْ صَدْرِ غَيرِکَ بِقَلْعِهِ مِنْ صَدْرِکَ).
بسيار مى شود که افراد به دليل سوء ظن يا حسادت يا اصطکاک منافع، نيات سوئى درباره انسان در دل مى پرورانند، چگونه مى توان اين نيات را از ميان برداشت؟ امام (عليه السلام) مى فرمايد: از خود شروع کن، ابتدا به قلب خويش مراجعه کن ببين آيا نيت سوئى درباره ديگران دارى يا نه؟ اگر دارى آن را از سينه ات پاک کن چيزى نمى گذرد که خواهى ديد سينه ديگران نيز از نيات سوء درباره تو پاک شده است.
اين مطلب دو دليل دارد: نخست اين که هرگاه انسان نيات بدى درباره ديگران داشته باشد خواه ناخواه در چهره يا سخنان و يا افعالش نمايان مى شود و همين امر سبب مى گردد ديگران در برابر او موضعى مشابه بگيرند؛ اما هرگاه سخنان و چهره و اعمال کسى را از هر گونه بدخواهى پاک ديدند و آثار محبت و خيرخواهى را در رفتار و گفتارشان مشاهده کردند آن ها نيز موضع مشابهى خواهند گرفت، بنابراين براى زدودن کينه ها از سينه ها و بدخواهى ها و نيات سوء ديگران بايد از خود شروع کرد و اين يکى از اصول مهم روانشناسى است که تا از خود شروع نکنى نبايد انتظارى از ديگران داشته باشى.
ديگر اين که رابطه مرموز خاصى در ميان دل ها برقرار است و ضرب المثل معروف «دل به دل راه دارد» يک واقعيت است. گويى دل ها در پنهانى با هم سخن مى گويند و رابطه برقرار مى سازند هنگامى که قلب کسى مملو از بدخواهى درباره ديگران گردد اين پيام به قلب آن ها منتقل مى شود و آن ها مقابله به مثل مى کنند.
اين گفتار حکيمانه درواقع چهره ديگرى از گفتار پيش است و هرکدام براى زدودن آثار سوء از نيات و رفتار و گفتار ديگران تأثير خاص خود را دارد. به همين دليل در روايتى که از طرطوشى در کتاب سراج الملوک نقل کرديم هر دو با هم آمده است.
شايان توجه اين که واژه «شر» مفهوم وسيعى دارد که هر نيت سوء و کينه و عداوتى را فرامى گيرد. در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد تفسير ديگرى نيز براى اين کلام حکمت آميز ذکر شده است و آن اين که مردم را به کار نيکى موعظه نکن و از کار بدى نهى منما مگر اين که قبلاً خودت آن کار نيک را انجام داده و آن منکر را ترک کرده باشى، زيرا اندرز دهنده ناپاک سخنانش در دل ها اثر نمى کند.
اين سخن يک واقعيت است؛ اما موافق منظور امام (عليه السلام) نيست، زيرا تعبير «صدر» در دو جاى اين کلام حکمت آميز نشان مى دهد که منظور، نيات سوء و کينه هاى درونى است نه افعال بيرونى.
اين معنا نه تنها در رابطه انسان ها با يکديگر، بلکه از يک نظر در رابطه انسان با خدا نيز صادق است، چنان که در حديثى از امام صادق (عليه السلام) مى خوانيم: «مَنْ أرادَ أنْ يَعْرِفَ کَيْفَ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَاللهِ فَلْيَعْرِفْ کَيْفَ مَنْزِلَةُ اللهِ عِنْدَهُ فَإِنَّ اللهَ يُنَزِّلُ الْعَبْدَ مِثْلَ ما يُنَزِّلُ الْعَبْدُ اللهَ مِنْ نَفْسِهِ؛ هر کس مى خواهد بداند چه مقام و منزلتى نزد خدا دارد به منزلت خداوند نزد خود بنگرد، زيرا خدا منزلت بنده را همان گونه قرار مى دهد که بنده منزلت خدا را در دل و جان خود قرار داده است». در حديث جالبى از امام صادق (عليه السلام) مى خوانيم که مردى خدمت آن حضرت عرض کرد: شخصى به من مى گويد: من تو را دوست دارم؛ چگونه بدانم که او راست مى گويد و واقعاً مرا دوست مى دارد؟ امام (عليه السلام) در پاسخ فرمود: «اِمْتَحِنْ قَلْبَکَ فَإنْ کُنْتَ تَوَدُّهُ فَإنَّهُ يَوَدُّکَ؛ قلب خود را بيازماى اگر تو او را دوست مى دارى او هم تو را دوست مى دارد». (قلوب به يکديگر راه دارند).
اين سخن را با حديث ديگرى از امام على بن موسى الرضا (عليه السلام) درباره رابطه آن حضرت با پيروانش پايان مى دهيم: يکى از ياران آن حضرت به نام «ابن جهم» عرضه داشت: فدايت شوم! مى خواهم بدانم من نزد تو چگونه ام؟ امام (عليه السلام) در پاسخ فرمود: «أُنْظُرْ کَيْفَ أَنَا عِنْدَکَ؛ نگاه کن ببين من در نزد تو چگونه ام».