حکمت 186
شرح و تفسیر حکمت 186
سرنوشت ظالم آغازگر
امام (عليه السلام) در اين گفتار حکيمانه خود هشدار شديدى به ظالمان و ستمگران مى دهد، مى فرمايد: «ستمگرى که آغازگر ظلم است فرداى قيامت دست خود را از پشيمانى (به دندان) مى گزد»؛ (لِلظَّالِمِ الْبَادِي غَداً بِکَفِّهِ عَضَّةٌ).
امام (عليه السلام) اين سخن را از آيه 27 سوره فرقان برگرفته است آن جا که مى فرمايد : (وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِى اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلا)؛ «و (همان) روزى که ستمکار دست خود را (از شدت حسرت) به دندان مى گزد و مى گويد: اى کاش با رسول (خدا) راهى برگزيده بودم».
نکته شايان توجه اين است که امام (عليه السلام) در اين جا ظالم را مقدم بر «بادى» کرده يعنى آن کسى که آغازگر ظلم است، از اين نظر که شخص دوم اگر مقابله به مثل کند ظلم نيست بلکه احقاق حقى است و اگر بيش از مقابله به مثل کند باز قبح و زشتى ظلم او به اندازه کسى که آغازگر ظلم است، نمى باشد و تعبير «عَضَّة» (به دندان گزيدن) کنايه از شدت ناراحتى است، زيرا انسان هنگامى که به ناراحتى هاى شديد گرفتار مى شود؛ ناراحتى هايى که از خود او سرزده و خودش باعث و بانى آن بوده، مى خواهد از خود انتقام بگيرد، براى اين کار به آزار خويشتن مى پردازد؛ گاه بر سر و صورت خود مى کوبد و گاه دست خود را که با آن کار خلافى انجام داده مى گزد. در حديثى از امام موسى بن جعفر (عليه السلام) مى خوانيم: امام (عليه السلام) در مورد دو نفر که به هم دشنام مى دادند فرمود: «في رَجُلَيْنِ يَتَسابّانِ فَقالَ: الْبادي مِنْهُما أَظْلَمُ وَ وِزْرُهُ وَ وِزْرُ صاحِبِهِ عَلَيْهِ ما لَمْ يَتَعَدَّ الْمَظْلُومُ؛ آن کس که آغازگر بوده ظالم تر است و گناه او و گناه نفر ديگر بر اوست مادامى که مظلوم از حد تعدى نکند».
جمله «ما لَمْ يَتَعَدَّ الْمَظْلُومُ» ممکن است اشاره به آن قسم از سب باشد که مظلوم در انجام آن مجاز است مثل اين که کسى به ديگرى بگويد: «لعنة اللّه عليک» و او در جوابش بگويد: «عليک لعنة اللّه» ولى در همان کتاب اصول کافى و بعضى کتب ديگر به جاى «ما لَمْ يَتَعَدَّ»، «ما لَمْ يَعْتَذِرْ» آمده است اشاره به اين که اگر شخص دشنام دهنده عذرخواهى کند و از کار خود توبه کرده و جبران نمايد گناه او برداشته مى شود. اين نسخه صحيح تر به نظر مى رسد، زيرا درباره نفر دوم تعبير «وِزْر» به کار رفته که نشان مى دهد او هم گناهکار است خواه تعدى کند يا تعدى نکند؛ ولى هرگاه مسئله عذرخواهى پيش آيد مشکل حل مى شود.
درباره ندامت ظالم و عاقبت کار او احاديث ديگرى نيز از معصومان (عليهم السلام) نقل شده از جمله در حديثى از رسول اکرم (صلي الله عليه و آله) مى خوانيم: «الظُّلْمُ نَدامَةٌ؛ ستمگرى پشيمانى است».
با اين که مى دانيم ظلم سبب پشيمانى است ولى به قدرى اين رابطه شديد است که حضرت فرموده ستمگرى عين پشيمانى است.
در حکمت 341 خواهد آمد که امام على بن ابى طالب (عليه السلام) فرموده است: «يَوْمُ الْعَدْلِ عَلَى الظّالِمِ أشَدُّ مِنْ يَوْمِ الْجَوْرِ عَلَى الْمَظْلُومٍ» و شبيه همين تعبير در حکمت 241 آمده است: «يَوْمُ الْمَظْلُومِ عَلَى الظّالِمِ أشَدُّ مِنْ يَوْمِ الظّالِمِ عَلَى الْمَظْلُومِ» و مفهوم هر دو اين است که روزى که خداوند از ظالم انتقام مى گيرد بسيار شديدتر است از روزى که ظالم به مظلوم ستم مى کند.
در مورد تجسم اعمال در روز قيامت از بعضى روايات استفاده مى شود که ظلم به صورت ظلمت و تاريکى مجسم مى شود همان گونه که رسول اکرم (صلي الله عليه و آله) فرمود: «اتَّقُوا الظُّلْمَ فَاِنَّهُ ظُلُماتٌ يَوْمَ الْقِيامَةِ؛ از ظلم بپرهيزيد که در روز قيامت ظلمت و تاريکى است».
نيز از روايات استفاده مى شود: از جمله گناهانى که کيفر و عقوبت آن در اين دنيا دامان انسان را مى گيرد ظلم است، همان گونه که از امام باقر (عليه السلام) نقل شده که فرمود: «ما مِنْ أَحَدٍ يَظْلِمُ بِمَظْلَمَةٍ إلّا أَخَذَهُ اللهُ بِها في نَفْسِهِ وَ مالِهِ؛ هيچ کس به ديگرى ستم نمى کند مگر اين که خداوند انتقام او را در جان يا مال او خواهد گرفت».
اين سخن را با حديثى از رسول اکرم (صلي الله عليه و آله) پايان مى دهيم: فرمود: «إنَّ أسْرَعَ الْخَيْرِ ثَواباً الْبِرُّ وَ إنَّ أسْرَعَ الشَّرِ عِقاباً الْبَغْيُ؛ چيزى که ثواب آن بسيار زود به انسان مى رسد نيکوکارى است و چيزى که مجازات آن زود دامن انسان را مى گيرد ظلم و ستم است».
امام (عليه السلام) در اين گفتار حکيمانه خود هشدار شديدى به ظالمان و ستمگران مى دهد، مى فرمايد: «ستمگرى که آغازگر ظلم است فرداى قيامت دست خود را از پشيمانى (به دندان) مى گزد»؛ (لِلظَّالِمِ الْبَادِي غَداً بِکَفِّهِ عَضَّةٌ).
امام (عليه السلام) اين سخن را از آيه 27 سوره فرقان برگرفته است آن جا که مى فرمايد : (وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِى اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلا)؛ «و (همان) روزى که ستمکار دست خود را (از شدت حسرت) به دندان مى گزد و مى گويد: اى کاش با رسول (خدا) راهى برگزيده بودم».
نکته شايان توجه اين است که امام (عليه السلام) در اين جا ظالم را مقدم بر «بادى» کرده يعنى آن کسى که آغازگر ظلم است، از اين نظر که شخص دوم اگر مقابله به مثل کند ظلم نيست بلکه احقاق حقى است و اگر بيش از مقابله به مثل کند باز قبح و زشتى ظلم او به اندازه کسى که آغازگر ظلم است، نمى باشد و تعبير «عَضَّة» (به دندان گزيدن) کنايه از شدت ناراحتى است، زيرا انسان هنگامى که به ناراحتى هاى شديد گرفتار مى شود؛ ناراحتى هايى که از خود او سرزده و خودش باعث و بانى آن بوده، مى خواهد از خود انتقام بگيرد، براى اين کار به آزار خويشتن مى پردازد؛ گاه بر سر و صورت خود مى کوبد و گاه دست خود را که با آن کار خلافى انجام داده مى گزد. در حديثى از امام موسى بن جعفر (عليه السلام) مى خوانيم: امام (عليه السلام) در مورد دو نفر که به هم دشنام مى دادند فرمود: «في رَجُلَيْنِ يَتَسابّانِ فَقالَ: الْبادي مِنْهُما أَظْلَمُ وَ وِزْرُهُ وَ وِزْرُ صاحِبِهِ عَلَيْهِ ما لَمْ يَتَعَدَّ الْمَظْلُومُ؛ آن کس که آغازگر بوده ظالم تر است و گناه او و گناه نفر ديگر بر اوست مادامى که مظلوم از حد تعدى نکند».
جمله «ما لَمْ يَتَعَدَّ الْمَظْلُومُ» ممکن است اشاره به آن قسم از سب باشد که مظلوم در انجام آن مجاز است مثل اين که کسى به ديگرى بگويد: «لعنة اللّه عليک» و او در جوابش بگويد: «عليک لعنة اللّه» ولى در همان کتاب اصول کافى و بعضى کتب ديگر به جاى «ما لَمْ يَتَعَدَّ»، «ما لَمْ يَعْتَذِرْ» آمده است اشاره به اين که اگر شخص دشنام دهنده عذرخواهى کند و از کار خود توبه کرده و جبران نمايد گناه او برداشته مى شود. اين نسخه صحيح تر به نظر مى رسد، زيرا درباره نفر دوم تعبير «وِزْر» به کار رفته که نشان مى دهد او هم گناهکار است خواه تعدى کند يا تعدى نکند؛ ولى هرگاه مسئله عذرخواهى پيش آيد مشکل حل مى شود.
درباره ندامت ظالم و عاقبت کار او احاديث ديگرى نيز از معصومان (عليهم السلام) نقل شده از جمله در حديثى از رسول اکرم (صلي الله عليه و آله) مى خوانيم: «الظُّلْمُ نَدامَةٌ؛ ستمگرى پشيمانى است».
با اين که مى دانيم ظلم سبب پشيمانى است ولى به قدرى اين رابطه شديد است که حضرت فرموده ستمگرى عين پشيمانى است.
در حکمت 341 خواهد آمد که امام على بن ابى طالب (عليه السلام) فرموده است: «يَوْمُ الْعَدْلِ عَلَى الظّالِمِ أشَدُّ مِنْ يَوْمِ الْجَوْرِ عَلَى الْمَظْلُومٍ» و شبيه همين تعبير در حکمت 241 آمده است: «يَوْمُ الْمَظْلُومِ عَلَى الظّالِمِ أشَدُّ مِنْ يَوْمِ الظّالِمِ عَلَى الْمَظْلُومِ» و مفهوم هر دو اين است که روزى که خداوند از ظالم انتقام مى گيرد بسيار شديدتر است از روزى که ظالم به مظلوم ستم مى کند.
در مورد تجسم اعمال در روز قيامت از بعضى روايات استفاده مى شود که ظلم به صورت ظلمت و تاريکى مجسم مى شود همان گونه که رسول اکرم (صلي الله عليه و آله) فرمود: «اتَّقُوا الظُّلْمَ فَاِنَّهُ ظُلُماتٌ يَوْمَ الْقِيامَةِ؛ از ظلم بپرهيزيد که در روز قيامت ظلمت و تاريکى است».
نيز از روايات استفاده مى شود: از جمله گناهانى که کيفر و عقوبت آن در اين دنيا دامان انسان را مى گيرد ظلم است، همان گونه که از امام باقر (عليه السلام) نقل شده که فرمود: «ما مِنْ أَحَدٍ يَظْلِمُ بِمَظْلَمَةٍ إلّا أَخَذَهُ اللهُ بِها في نَفْسِهِ وَ مالِهِ؛ هيچ کس به ديگرى ستم نمى کند مگر اين که خداوند انتقام او را در جان يا مال او خواهد گرفت».
اين سخن را با حديثى از رسول اکرم (صلي الله عليه و آله) پايان مى دهيم: فرمود: «إنَّ أسْرَعَ الْخَيْرِ ثَواباً الْبِرُّ وَ إنَّ أسْرَعَ الشَّرِ عِقاباً الْبَغْيُ؛ چيزى که ثواب آن بسيار زود به انسان مى رسد نيکوکارى است و چيزى که مجازات آن زود دامن انسان را مى گيرد ظلم و ستم است».