حکمت 243
شرح و تفسیر حکمت 243
از جواب هاى زياد و دَرهم بپرهيزيد
امام (عليه السلام) در اين کلام حکيمانه به نکته مهمى درباره پرسش ها و پاسخ ها اشاره کرده، مى فرمايد: «هنگامى که جواب ها زياد (و دَرهم) شوند حق مخفى مى گردد»؛ (إِذَا ازْدَحَمَ آلْجَوَابُ خَفِيَ الصَّوَابُ).
بسيار ديده ايم که سؤالى در مجلسى مطرح مى شود و هر کس هر چيزى که به ذهنش آمد به عنوان جواب بيان مى کند و حتى احتمالات ضعيف و پاسخ هاى بى پايه نيز عنوان مى شود، در چنين مجلس و شرايطى روشن است که حق براى بسيارى مخفى مى ماند، زيرا جدا کردن پاسخ حقيقى از آن همه احتمالات گوناگون کار آسانى نيست.
اين سخن درسى براى محققان نيز هست که اصرار نداشته باشند مثلاً در تفسير يک آيه يا يک حديث يا پاسخ يک شبهه، احتمالات زياد و جواب هاى متعددى بدهند. چه بهتر که فشرده تر و سنجيده تر سخن گويند. به خصوص اين که بسيار ديده ايم هنگامى که جواب هاى يک مسئله متعدد مى شود و يکى از آن ها آسيب پذير است، مخالفان، همان يکى را مورد نقد قرار داده و بعد مى گويند: مشت، نمونه خروار است و از اين طريق پاسخ هاى متين را نيز زير سؤال مى برند.
ابن ابى الحديد در شرح اين گفتار حکيمانه مى گويد: اين مانند آن است که انسانى در بعضى از مسائل نظرى اشکالى ذکر کند آن هم در حضور جماعتى از اهل نظر، سپس آن ها در گفتن پاسخ بر يکديگر پيشى گيرند و هر کدام بخواهد بر ديگرى غلبه کند و هر کس هر چه به نظرش آمد بگويد. شک نيست که در اين صورت حق مخفى مى شود، و اين سخن در واقع به بحث کنندگان درباره مسائل مختلف توصيه مى کند که انصاف را در بحث خود با دوستان رعايت کنند و قصد مراء و قهر و غلبه بر ديگرى نداشته باشند (که در چنين شرايطى حق مخفى مى گردد).
علامه مجلسى؛ نيز مى گويد: شايد در اين دستور حکيمانه توصيه اى به سؤال کنندگان نيز باشد که يک مسئله را از افراد زيادى پرسش نکنند، زيرا جواب هاى متعدد سبب مى شود آن ها در تشخيص حق، گرفتار شک و ترديد شوند. البته تمام اين تفسيرها قابل جمع است.
در واقع ازدحام در جواب، شاخه اى از شاخه هاى افراطگرى است که در همه چيز مذموم است. نکته
آداب پاسخ گفتن
امام (عليه السلام) در اين کلام حکيمانه به يکى از آداب مهم پاسخ گويى اشاره فرموده و در سخنان ديگر به آداب ديگرى پرداخته است؛ از جمله پاسخ گويى سريع را مذموم شمرده، مى فرمايد: «مَنْ أسْرَعَ فِي الْجَوابِ لَمْ يُدْرِکِ الصَّوابَ؛ کسى که در پاسخ گويى شتاب کند به پاسخ صحيح نخواهد رسيد». نيز از حدّت و شدّت برحذر داشته است، مى فرمايد: «دَعِ الْحِدَّةَ وَ تَفَکَّرْ فِي الْحُجَّةِ وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْخَطَلِ تَأْمَنِ الزَّلَلَ؛ تندى را رها کن و در دليل بينديش و از ياوه گفتن برحذر باش تا از لغزش ها در امان باشى».
نيز به بعضى از سؤالات بى جا اشاره مى فرمايد: «رُبَّ کَلامٍ جَوابُهُ السُّکُوتُ؛ چه بسا سخنى که جوابش سکوت است».
همچنين توصيه مى کند که هنگام عاجز ماندن از جواب نبايد سکوت را فراموش کرد، مى فرمايد: «إذا غُلِبْتَ عَلَى الْکَلامِ فَإيّاکَ أنْ تُغْلَبَ عَلَى السُّکُوتِ؛ هرگاه در سخن گفتن مغلوب شدى مبادا در سکوت کردن مغلوب گردى».
امام صادق (عليه السلام) نيز توصيه مى کند که انسان نبايد هر سؤالى را که از او کردند پاسخ گويد که اين کار عاقلان نيست، مى فرمايد: «إِنَّ مَنْ أَجَابَ فِي کُلِّ مَا يُسْأَلُ عَنْهُ فَهُوَ الْمَجْنُونُ».
آخرين نکته اين که در حکمت 85 نيز گذشت که فرمود: «مَنْ تَرَکَ قَوْلَ، لاأدْري أُصِيبَتْ مَقاتِلُهُ؛ کسى که جمله نمى دانم را ترک کند (گاه) خود را به کشتن داده است».
امام (عليه السلام) در اين کلام حکيمانه به نکته مهمى درباره پرسش ها و پاسخ ها اشاره کرده، مى فرمايد: «هنگامى که جواب ها زياد (و دَرهم) شوند حق مخفى مى گردد»؛ (إِذَا ازْدَحَمَ آلْجَوَابُ خَفِيَ الصَّوَابُ).
بسيار ديده ايم که سؤالى در مجلسى مطرح مى شود و هر کس هر چيزى که به ذهنش آمد به عنوان جواب بيان مى کند و حتى احتمالات ضعيف و پاسخ هاى بى پايه نيز عنوان مى شود، در چنين مجلس و شرايطى روشن است که حق براى بسيارى مخفى مى ماند، زيرا جدا کردن پاسخ حقيقى از آن همه احتمالات گوناگون کار آسانى نيست.
اين سخن درسى براى محققان نيز هست که اصرار نداشته باشند مثلاً در تفسير يک آيه يا يک حديث يا پاسخ يک شبهه، احتمالات زياد و جواب هاى متعددى بدهند. چه بهتر که فشرده تر و سنجيده تر سخن گويند. به خصوص اين که بسيار ديده ايم هنگامى که جواب هاى يک مسئله متعدد مى شود و يکى از آن ها آسيب پذير است، مخالفان، همان يکى را مورد نقد قرار داده و بعد مى گويند: مشت، نمونه خروار است و از اين طريق پاسخ هاى متين را نيز زير سؤال مى برند.
ابن ابى الحديد در شرح اين گفتار حکيمانه مى گويد: اين مانند آن است که انسانى در بعضى از مسائل نظرى اشکالى ذکر کند آن هم در حضور جماعتى از اهل نظر، سپس آن ها در گفتن پاسخ بر يکديگر پيشى گيرند و هر کدام بخواهد بر ديگرى غلبه کند و هر کس هر چه به نظرش آمد بگويد. شک نيست که در اين صورت حق مخفى مى شود، و اين سخن در واقع به بحث کنندگان درباره مسائل مختلف توصيه مى کند که انصاف را در بحث خود با دوستان رعايت کنند و قصد مراء و قهر و غلبه بر ديگرى نداشته باشند (که در چنين شرايطى حق مخفى مى گردد).
علامه مجلسى؛ نيز مى گويد: شايد در اين دستور حکيمانه توصيه اى به سؤال کنندگان نيز باشد که يک مسئله را از افراد زيادى پرسش نکنند، زيرا جواب هاى متعدد سبب مى شود آن ها در تشخيص حق، گرفتار شک و ترديد شوند. البته تمام اين تفسيرها قابل جمع است.
در واقع ازدحام در جواب، شاخه اى از شاخه هاى افراطگرى است که در همه چيز مذموم است. نکته
آداب پاسخ گفتن
امام (عليه السلام) در اين کلام حکيمانه به يکى از آداب مهم پاسخ گويى اشاره فرموده و در سخنان ديگر به آداب ديگرى پرداخته است؛ از جمله پاسخ گويى سريع را مذموم شمرده، مى فرمايد: «مَنْ أسْرَعَ فِي الْجَوابِ لَمْ يُدْرِکِ الصَّوابَ؛ کسى که در پاسخ گويى شتاب کند به پاسخ صحيح نخواهد رسيد». نيز از حدّت و شدّت برحذر داشته است، مى فرمايد: «دَعِ الْحِدَّةَ وَ تَفَکَّرْ فِي الْحُجَّةِ وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْخَطَلِ تَأْمَنِ الزَّلَلَ؛ تندى را رها کن و در دليل بينديش و از ياوه گفتن برحذر باش تا از لغزش ها در امان باشى».
نيز به بعضى از سؤالات بى جا اشاره مى فرمايد: «رُبَّ کَلامٍ جَوابُهُ السُّکُوتُ؛ چه بسا سخنى که جوابش سکوت است».
همچنين توصيه مى کند که هنگام عاجز ماندن از جواب نبايد سکوت را فراموش کرد، مى فرمايد: «إذا غُلِبْتَ عَلَى الْکَلامِ فَإيّاکَ أنْ تُغْلَبَ عَلَى السُّکُوتِ؛ هرگاه در سخن گفتن مغلوب شدى مبادا در سکوت کردن مغلوب گردى».
امام صادق (عليه السلام) نيز توصيه مى کند که انسان نبايد هر سؤالى را که از او کردند پاسخ گويد که اين کار عاقلان نيست، مى فرمايد: «إِنَّ مَنْ أَجَابَ فِي کُلِّ مَا يُسْأَلُ عَنْهُ فَهُوَ الْمَجْنُونُ».
آخرين نکته اين که در حکمت 85 نيز گذشت که فرمود: «مَنْ تَرَکَ قَوْلَ، لاأدْري أُصِيبَتْ مَقاتِلُهُ؛ کسى که جمله نمى دانم را ترک کند (گاه) خود را به کشتن داده است».