حکمت 248
شرح و تفسیر حکمت 248
حُسن ظن مردم را با عمل، تصديق کن
حضرت على (عليه السلام) در اين سخن سرشار از حکمت به نکته لطيفى در مورد حسن ظن مردم به انسان مى کند، مى فرمايد: «گمان کسى را که به تو گمان خوبى دارد (با عمل) تصديق کن»؛ (مَنْ ظَنَّ بِکَ خَيْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ).
اشاره به اين که، بسيار مى شود که افراد به سبب خاطره خوبى که از کسى دارند و مثلاً او را باسخاوت و خيّر و مثبت مى دانند گمان مى برند که حل مشکل آن ها ـخواه مشکل مالى باشد يا جز آن ـ به دست اوست و به سراغ وى مى روند. امام (عليه السلام) مى فرمايد: در اين گونه موارد بايد به حل مشکل آن ها پرداخت و حسن ظن آن ها را عملاً تصديق کرد.
اين کار از يک سو سبب حل مشکلات مردم مى گردد و از سويى ديگر بر شخصيت انسان مى افزايد و گمانى را که مردم درباره او دارند تثبيت مى کند و اصولاً اين گونه حسن ظن ها نوعى توفيق اجبارى است که براى نيکوکاران حاصل مى شود.
بعضى از دانشمندان گفته اند: «هرگاه نقطه مقابل آن براى انسان رخ دهد؛ يعنى کسى به او سوءظن پيدا کند که مثلاً آدمى بخيل و تندخو و بداخلاق است در اين جا با اعمال نيک بايد سوء ظن آن ها را تکذيب کرد، همان گونه که با اعمال نيک، حسن ظن را عملاً تصديق مى کند». اين کلام حکيمانه ـ همان گونه که در بحث سند اشاره شد ـ پيش از اين در لابه لاى نصيحت امام (عليه السلام) به فرزند دلبندش امام حسن (عليه السلام) آمده است. در آن جا گفتيم: اشاره به اين است که اگر کسى مثلا تو را اهل خير و بذل و بخشش و سخاوت مى داند و از تو چيزى مى خواهد، به او کمک کن تا گمان او را تصديق کرده باشى و بزرگوارى تو تثبيت شود.
اين گونه رفتار دو مزيّت دارد؛ هم خوش بينى و حسن ظن مردم را تثبيت مى کند و هم با اين خوش بينى ها انسان به راه خير کشيده مى شود.
بسيار اتفاق مى افتد که افرادى نزد انسان مى آيند و مى گويند: مشکلى داريم که گمان مى کنيم تنها به دست تو حل مى شود. انسان بايد در حل مشکل چنين افرادى بکوشد و حسن ظن آن ها را به سوء ظن تبديل نکند. نکته
بلاى سوءظن و بدبينى
مسئله تشويق به حسن ظن و برحذر داشتن از سوء ظن در آيات و روايات اسلامى بازتاب گسترده اى دارد و به تعبير ديگر، اسلام نه تنها براى مسلمانان بلکه براى تمام انسان ها، حفظ آبرو در عمل و زبان خواسته است، بلکه در منطقه فکر و روح نيز چنين امنيتى را براى آن ها مى خواهد و مى گويد: هيچ کس به ديگرى سوء ظن پيدا نکند، زيرا بعضى از گمان ها گناه است: (يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ).
يکى از آثار سوءظن ارتکاب گناهان خطرناک است. امام اميرمؤمنان (عليه السلام) مطابق نقل غررالحکم مى فرمايد: «مَنْ ساءَتْ ظُنُونُهُ اِعْتَقَدَ الْخِيانَةَ بِمَنْ لا يَخُونُهُ؛ کسى که به مردم، بدگمان است معتقد به خيانت کردن به کسى مى شود که به او خيانت نکرده است». در حديث ديگرى از آن حضرت که در همان منبع آمده مى خوانيم: «مَنْ لَمْ يَحْسُنْ ظَنُّهُ اسْتَوْحَشَ مِنْ کُلِّ أحَدٍ؛ شخص بدگمان از همه مى ترسد». همان حضرت در مقابل، به حسن ظن دعوت مى کند و طبق روايتى مى فرمايد: «وَ لاتَظُنَّنَّ بِکَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخيکَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِي الْخَيْرِ مَحْمِلاً؛ هرگز درباره سخنى که از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر در حالى که محمل صحيح نيکويى براى آن دارى».
در حديث ديگرى از آن حضرت (عليه السلام)، حسن ظن از بهترين خصلت ها و برترين نعمت ها شمرده شده است: «حُسْنُ الظَّنِّ مِن أحْسَنِ الشِّيَمِ وَ أفْضَلِ القِسَم».
امام (عليه السلام) براى حفظ حسن ظن مردم، در کلام حکيمانه مورد نظر دستور مى دهد که اگر کسى به تو حسن ظن دارد، مثلاً انتظار کمک، بخشش، خدمت و مانند آن را از تو دارد مطابق آن عمل کن تا همچنان حسن ظن وى پايدار بماند.
حضرت على (عليه السلام) در اين سخن سرشار از حکمت به نکته لطيفى در مورد حسن ظن مردم به انسان مى کند، مى فرمايد: «گمان کسى را که به تو گمان خوبى دارد (با عمل) تصديق کن»؛ (مَنْ ظَنَّ بِکَ خَيْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ).
اشاره به اين که، بسيار مى شود که افراد به سبب خاطره خوبى که از کسى دارند و مثلاً او را باسخاوت و خيّر و مثبت مى دانند گمان مى برند که حل مشکل آن ها ـخواه مشکل مالى باشد يا جز آن ـ به دست اوست و به سراغ وى مى روند. امام (عليه السلام) مى فرمايد: در اين گونه موارد بايد به حل مشکل آن ها پرداخت و حسن ظن آن ها را عملاً تصديق کرد.
اين کار از يک سو سبب حل مشکلات مردم مى گردد و از سويى ديگر بر شخصيت انسان مى افزايد و گمانى را که مردم درباره او دارند تثبيت مى کند و اصولاً اين گونه حسن ظن ها نوعى توفيق اجبارى است که براى نيکوکاران حاصل مى شود.
بعضى از دانشمندان گفته اند: «هرگاه نقطه مقابل آن براى انسان رخ دهد؛ يعنى کسى به او سوءظن پيدا کند که مثلاً آدمى بخيل و تندخو و بداخلاق است در اين جا با اعمال نيک بايد سوء ظن آن ها را تکذيب کرد، همان گونه که با اعمال نيک، حسن ظن را عملاً تصديق مى کند». اين کلام حکيمانه ـ همان گونه که در بحث سند اشاره شد ـ پيش از اين در لابه لاى نصيحت امام (عليه السلام) به فرزند دلبندش امام حسن (عليه السلام) آمده است. در آن جا گفتيم: اشاره به اين است که اگر کسى مثلا تو را اهل خير و بذل و بخشش و سخاوت مى داند و از تو چيزى مى خواهد، به او کمک کن تا گمان او را تصديق کرده باشى و بزرگوارى تو تثبيت شود.
اين گونه رفتار دو مزيّت دارد؛ هم خوش بينى و حسن ظن مردم را تثبيت مى کند و هم با اين خوش بينى ها انسان به راه خير کشيده مى شود.
بسيار اتفاق مى افتد که افرادى نزد انسان مى آيند و مى گويند: مشکلى داريم که گمان مى کنيم تنها به دست تو حل مى شود. انسان بايد در حل مشکل چنين افرادى بکوشد و حسن ظن آن ها را به سوء ظن تبديل نکند. نکته
بلاى سوءظن و بدبينى
مسئله تشويق به حسن ظن و برحذر داشتن از سوء ظن در آيات و روايات اسلامى بازتاب گسترده اى دارد و به تعبير ديگر، اسلام نه تنها براى مسلمانان بلکه براى تمام انسان ها، حفظ آبرو در عمل و زبان خواسته است، بلکه در منطقه فکر و روح نيز چنين امنيتى را براى آن ها مى خواهد و مى گويد: هيچ کس به ديگرى سوء ظن پيدا نکند، زيرا بعضى از گمان ها گناه است: (يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ).
يکى از آثار سوءظن ارتکاب گناهان خطرناک است. امام اميرمؤمنان (عليه السلام) مطابق نقل غررالحکم مى فرمايد: «مَنْ ساءَتْ ظُنُونُهُ اِعْتَقَدَ الْخِيانَةَ بِمَنْ لا يَخُونُهُ؛ کسى که به مردم، بدگمان است معتقد به خيانت کردن به کسى مى شود که به او خيانت نکرده است». در حديث ديگرى از آن حضرت که در همان منبع آمده مى خوانيم: «مَنْ لَمْ يَحْسُنْ ظَنُّهُ اسْتَوْحَشَ مِنْ کُلِّ أحَدٍ؛ شخص بدگمان از همه مى ترسد». همان حضرت در مقابل، به حسن ظن دعوت مى کند و طبق روايتى مى فرمايد: «وَ لاتَظُنَّنَّ بِکَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخيکَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِي الْخَيْرِ مَحْمِلاً؛ هرگز درباره سخنى که از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر در حالى که محمل صحيح نيکويى براى آن دارى».
در حديث ديگرى از آن حضرت (عليه السلام)، حسن ظن از بهترين خصلت ها و برترين نعمت ها شمرده شده است: «حُسْنُ الظَّنِّ مِن أحْسَنِ الشِّيَمِ وَ أفْضَلِ القِسَم».
امام (عليه السلام) براى حفظ حسن ظن مردم، در کلام حکيمانه مورد نظر دستور مى دهد که اگر کسى به تو حسن ظن دارد، مثلاً انتظار کمک، بخشش، خدمت و مانند آن را از تو دارد مطابق آن عمل کن تا همچنان حسن ظن وى پايدار بماند.