حکمت 269
وَ قَالَ عَليهِ السَّلامُ
النَّاسُ فِي آلدُّنْيَا عَامِلاَنِ: عَامِلٌ عَمِلَ فِي آلدُّنْيَا لِلدُّنْيَا، قَدْ شَغَلَتْهُ دُنْيَاهُ عَنْ آخِرَتِهِ، يَخْشَى عَلَى مَنْ يَخْلُفُهُ آلْفَقْرَ وَ يَأْمَنُهُ عَلَى نَفْسِهِ فَيُفْني عُمُرَهُ فِي مَنْفَعَةِ غَيْرِهِ، وَ عَامِلٌ عَمِلَ فِي آلدُّنْيَا لِمَا بَعْدَهَا، فَجَاءَهُ آلَّذِي لَهُ مِنَ آلدُّنْيَا بِغَيْرِ عَمَل، فَأَحْرَزَ آلْحَظَّيْنِ مَعاً، وَ مَلَکَ آلدَّارَيْنِ جَمِيعاً، فَأَصْبَحَ وَجِيهاً عِنْدَ آللّهِ، لاَ يَسْأَلُ آللّهَ حَاجَةً فَيَمْنَعُهُ.
امام (عليه السلام) فرمود:
مردم در دنيا دو گروه اند: گروهى تنها براى دنيا تلاش مى کنند و دنيايشان آنان را از آخرتشان بازداشته است. براى بازماندگان خود از فقر وحشت دارند ولى از فقر خويش (براى جهان ديگر) خود را در امان مى دانند، از اين رو عمر خود را در منافع ديگران فانى مى سازند (و دست خالى به آخرت مى روند). گروه ديگر براى آنچه بعد از دنياست تلاش مى کنند؛ سهم آنان بدون نياز به کار و کوشش فراوان از دنيا به آن ها مى رسد. چنين کسانى هر دو سود را برده اند و هر دو سرا را با هم مالک شده اند. آن ها در درگاه خدا آبرومندند و هر چه بخواهند خداوند از آن ها دريغ نمى دارد.
شرح و تفسیر حکمت 269
دنياپرستان و آخرتْ دوستان
امام (عليه السلام) در اين گفتار حکيمانه تقسيم دوگانه آموزنده اى درباره مردم دنيا کرده است، مى فرمايد: «مردم در دنيا دو گروه اند: گروهى تنها براى دنيا تلاش مى کنند و دنيايشان آنان را از آخرتشان بازداشته است»؛ (النَّاسُ فِي آلدُّنْيَا عَامِلاَنِ: عَامِلٌ عَمِلَ فِي آلدُّنْيَا لِلدُّنْيَا، قَدْ شَغَلَتْهُ دُنْيَاهُ عَنْ آخِرَتِهِ).
سپس در ادامه اين توصيف مى فرمايد: «براى بازماندگان خود از فقر وحشت دارند؛ ولى از فقر خويش (براى جهان ديگر) خود را در امان مى دانند، از اين رو عمر خويش را در منافع ديگران فانى مى سازند (و دست خالى به آخرت مى روند)»؛ (يَخْشَى عَلَى مَنْ يَخْلُفُهُ آلْفَقْرَ وَ يَأْمَنُهُ عَلَى نَفْسِهِ فَيُفْني عُمُرَهُ فِي مَنْفَعَةِ غَيْرِهِ).
به يقين چنين کسى انسان بسيار نادان و بى خبرى است که پيوسته در دنيا دست و پا مى زند که ثروتى براى فرزندانش بيندوزد و آينده آن ها را تأمين کند تا فقر، گريبانشان را نگيرد؛ ولى خودش از دو جهت گرفتار فقر است: هم فقر دنيوى، به دليل اندوختن ثروت و مصرف نکردن آن و هم فقر اخروى، به علّت اين که چيزى از آن را در راه خدا صرف نکرده تا به مقتضاى (مَا عِنْدَکُمْ يَنفَدُ وَ مَا عِنْدَ اللهِ بَاقٍ) براى آخرتش ذخيره اى باشد. عمر خويش را در اين راه فانى کرده و با محروميت دنيوى و دست خالى به سوى سراى ديگر رهسپار مى شود. زهى نادانى و بى عقلى!
آن گاه امام (عليه السلام) به معرفى گروه دوم پرداخته، مى فرمايد: «گروه ديگر براى آنچه بعد از دنياست تلاش و کوشش مى کنند. سهم آن ها بدون نياز به کار و کوشش فراوان از دنيا به آن ها مى رسد»؛ (وَ عَامِلٌ عَمِلَ فِي آلدُّنْيَا لِمَا بَعْدَهَا، فَجَاءَهُ آلَّذِي لَهُ مِنَ آلدُّنْيَا بِغَيْرِ عَمَل).
در تفسير «بِغَيْرِ عَمَلٍ»، شارحان نهج البلاغه دو احتمال داده اند؛ بعضى گفته اند: منظور بدون تلاش و کوشش بسيار است، زيرا زندگى ساده را مى توان بدون آن به دست آورد و عمل کردن براى تأمين اين مقدار زندگى، عمل براى دنيا به شمار نمى آيد و برخى برآن اند که منظور اين است: بدون عمل مخصوص به دنيا يعنى آن ها در تلاش هايى که براى دنيا دارند، آخرت را نيز در نظر گرفته و در واقع براى هر دو مى کوشند.
آن گاه امام (عليه السلام) اين گونه نتيجه گيرى مى فرمايد: «چنين کسانى هر دو سود را برده اند و هر دو سرا را با هم مالک شده اند»؛ (فَأَحْرَزَ آلْحَظَّيْنِ مَعاً، وَ مَلَکَ آلدَّارَيْنِ جَمِيعاً).
امام (عليه السلام) در پايان، پاداشى را که نصيب اين ها مى شود و نتيجه مهمى را که از کار خود مى گيرند اين گونه بيان مى کند: «آن ها در درگاه خدا آبرومندند و هر چه بخواهند خداوند از آن ها دريغ نمى دارد»؛ (فَأَصْبَحَ وَجِيهاً عِنْدَ آللّهِ، لاَ يَسْأَلُ آللّهَ حَاجَةً فَيَمْنَعُهُ).
کلينى؛ در حديثى از امام صادق (عليه السلام) از پدرش امام باقر (عليه السلام) نقل مى کند که فرمود: «مَثَلُ الْحَرِيصِ عَلَى الدُّنْيَا کَمَثَلِ دُودَةِ الْقَزِّ کُلَّمَا ازْدَادَتْ عَلَى نَفْسِهَا لَفّاً کَانَ أَبْعَدَ لَهَا مِنَ الْخُرُوجِ حَتَّى تَمُوتَ غَمّاً. قَالَ: وَ قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ (عليه السلام): کَانَ فِيمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ: يَا بُنَيَّ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا قَبْلَکَ لأَوْلادِهِمْ فَلَمْ يَبْقَ مَا جَمَعُوا وَ لَمْ يَبْقَ مَنْ جَمَعُوا لَهُ، وَ إِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ مُسْتَأْجَرٌ قَدْ أُمِرْتَ بِعَمَلٍ وَ وُعِدْتَ عَلَيْهِ أَجْراً فَأَوْفِ عَمَلَکَ وَ اسْتَوْفِ أَجْرَکَ وَ لا تَکُنْ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا بِمَنْزِلَةِ شَاةٍ وَقَعَتْ فِي زَرْعٍ أَخْضَرَ فَأَکَلَتْ حَتَّى سَمِنَتْ فَکَانَ حَتْفُهَا عِنْدَ سِمَنِهَا، وَ لَکِنِ اجْعَلِ الدُّنْيَا بِمَنْزِلَةِ قَنْطَرَةٍ عَلَى نَهَرٍ جُزْتَ عَلَيْهَا وَ تَرَکْتَهَا وَ لَمْ تَرْجِعْ إِلَيْهَا آخِرَ الدَّهْرِ...؛ حريص در دنيا مانند کرم ابريشم است که هر قدر بر پيله اطراف خود مى تند، او را از خارج دورتر مى سازد تا زمانى که با غم و اندوه، جان مى دهد. سپس امام صادق (عليه السلام) بر اين گفتار پدرش چنين افزود: از جمله اندرزهاى لقمان به فرزندش اين بود: فرزندم! مردمى که پيش از تو بودند براى فرزندانشان جمع کرده و اندوختند؛ ولى نه آنچه جمع کرده بودند باقى ماند و نه کسانى که براى آن ها اندوخته بودند. جز اين نيست که تو بنده اى هستى که (از سوى خدا) اجير شده اى. دستور داده شده است که اعمال انجام دهى و اجر و پاداشى براى آن وعده داده شده است، بنابراين عملت را انجام ده و پاداش و اجرت را به طور کامل دريافت دار و در اين دنيا همچون گوسفندى نباش که در کشتزار سبزى قرار مى گيرد و آن قدر مى خورد که چاق مى شود و مرگش به هنگام چاقى آن است. (زيرا در اين موقع صاحبش آن را ذبح مى کند) ولى دنيا را به منزله پلى قرار ده که بر نهرى کشيده شده است؛ از آن پل بگذر و آن را رها کن و هرگز به سوى آن بازنگرد...». نکته
نه حرص در دنيا و نه تنبلى
به يقين منظور امام (عليه السلام) از آنچه در اين کلام نورانى آمده اين نيست که تلاش وسعى براى سامان بخشيدن به حدّ لازم براى زندگى دنيا کار نادرستى است، زيرا از آن در روايات اسلامى به عبادت و گاه به فريضه ياد شده است و يکى از مثال هايى که براى کسب واجب مى زنند تلاش براى تأمين نيازمندى هاى همسر و فرزندان است.
شاهد اين سخن، حديث معروف و معتبرى از امام صادق (عليه السلام) است، مى فرمايد: «الْکَادُّ عَلَى عِيَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ؛ کسى که براى تأمين زندگى عيال خود زحمت بکشد مانند مجاهد در راه خداست».
در حديث معتبر ديگرى از امام على بن موسى الرضا 8 ، نکته بالاتر از اين آمده است: «الَّذِي يَطْلُبُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا يَکُفُّ بِهِ عِيَالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ؛ آن کس که تلاش مى کند از فضل پروردگار مالى به دست آورد که احتياج همسر و فرزندان را برطرف سازد پاداش او از مجاهد در راه خدا بالاتر است».
آنچه مورد نکوهش امام (عليه السلام) در اين گفتار حکيمانه است دو چيز است: يکى حرص زدن و بيش از نياز جمع آورى کردن به گونه اى که انسان را به کلى در دنيا غرق کند و از آخرت غافل سازد، و ديگرى، نخوردن و اندوختن، به نام تأمين آينده فرزندان که در واقع، آن هم نوعى سوء ظن به لطف خداست، زيرا خداوند آينده آن ها را نيز اگر اهل سعى و تلاش باشند تأمين مى کند. ضرورتى ندارد که فرزندان، براى هميشه وابسته به پدران و مادران باشند و به صورت انگلى زندگى کنند. تجربه نشان داده است که در بسيارى از موارد فرزندانِ ثروتمندان که ارث کلانى به دست آن ها مى رسد نه تنها قدر ثروت بى رنج را نمى دانند، بلکه افرادى عاطل و باطل خواهند بود. به عکس، بسيارى از فرزندان افراد فقير را سراغ داريم که با جدّ و جهد و کوشش از صفر شروع کردند و به زندگى آبرومند و مستقل رسيدند. امثال اين حديث نيز فراوان است با اين که مجاهدان در راه خدا از نظر قرآن و اسلام آن همه مقام و فضيلت دارند، اما چنين افرادى را که مى خواهند آبرومند زندگى کنند و سربار اين و آن نباشند اين همه مدح و تمجيد کرده اند.
نيز درباره کسانى که حرص براى دنيا آن ها را از آخرت غافل مى سازد در روايات معصومان (عليهم السلام) سخنان مهمى آمده است؛ از جمله در حديثى از اميرمؤمنان (عليه السلام) مى خوانيم که وارد بازار بصره شد در حالى که همه حريصانه مشغول خريد و فروش بودند و از ياد خدا غافل. امام (عليه السلام) آن ها را صدا زد و فرمود: «يَا عَبِيدَ الدُّنْيَا وَ عُمَّالَ أَهْلِهَا إِذَا کُنْتُمْ بِالنَّهَارِ تَحْلِفُونَ وَ بِاللَّيْلِ فِي فُرُشِکُمْ تَنَامُونَ وَ فِي خِلالِ ذَلِکَ عَنِ الاْخِرَةِ تَغْفُلُونَ فَمَتَى تُجَهِّزُونَ الزَّادَ وَ تُفَکِّرُونَ فِي الْمَعَادِ؛ هنگامى که شما در روز (براى به چنگ آوردن ثروت بيشتر) پيوسته سوگند ياد مى کنيد و شب در بستر خود مى خوابيد و در ميان اين دو، از آخرت غافليد پس کى مى خواهيد زادوتوشه قيامت را فراهم سازيد و درباره معاد بينديشيد؟».
در اين ميان مردى عرض کرد: اى اميرمؤمنان! ما چاره اى جز طلب معاش نداريم. اگر نکنيم چه کنيم؟
اميرمؤمنان (عليه السلام) فرمود: «إِنَّ طَلَبَ الْمَعَاشِ مِنْ حِلِّهِ لا يَشْغَلُ عَنْ عَمَلِ الاْخِرَةِ؛ طلب معاش از طريق حلال هرگز انسان را از آخرت غافل نمى سازد».
سپس امام (عليه السلام) بعد از بيان نکات ديگر در پايان حديث به اين آيات استشهاد فرمود: (فَأَمَّا مَنْ طَغَى * وَ آثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا * فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى)؛ «اما کسى که طغيان کند و زندگى دنيا را مقدم بشمرد مأواى او دوزخ است».
امام (عليه السلام) در اين گفتار حکيمانه تقسيم دوگانه آموزنده اى درباره مردم دنيا کرده است، مى فرمايد: «مردم در دنيا دو گروه اند: گروهى تنها براى دنيا تلاش مى کنند و دنيايشان آنان را از آخرتشان بازداشته است»؛ (النَّاسُ فِي آلدُّنْيَا عَامِلاَنِ: عَامِلٌ عَمِلَ فِي آلدُّنْيَا لِلدُّنْيَا، قَدْ شَغَلَتْهُ دُنْيَاهُ عَنْ آخِرَتِهِ).
سپس در ادامه اين توصيف مى فرمايد: «براى بازماندگان خود از فقر وحشت دارند؛ ولى از فقر خويش (براى جهان ديگر) خود را در امان مى دانند، از اين رو عمر خويش را در منافع ديگران فانى مى سازند (و دست خالى به آخرت مى روند)»؛ (يَخْشَى عَلَى مَنْ يَخْلُفُهُ آلْفَقْرَ وَ يَأْمَنُهُ عَلَى نَفْسِهِ فَيُفْني عُمُرَهُ فِي مَنْفَعَةِ غَيْرِهِ).
به يقين چنين کسى انسان بسيار نادان و بى خبرى است که پيوسته در دنيا دست و پا مى زند که ثروتى براى فرزندانش بيندوزد و آينده آن ها را تأمين کند تا فقر، گريبانشان را نگيرد؛ ولى خودش از دو جهت گرفتار فقر است: هم فقر دنيوى، به دليل اندوختن ثروت و مصرف نکردن آن و هم فقر اخروى، به علّت اين که چيزى از آن را در راه خدا صرف نکرده تا به مقتضاى (مَا عِنْدَکُمْ يَنفَدُ وَ مَا عِنْدَ اللهِ بَاقٍ) براى آخرتش ذخيره اى باشد. عمر خويش را در اين راه فانى کرده و با محروميت دنيوى و دست خالى به سوى سراى ديگر رهسپار مى شود. زهى نادانى و بى عقلى!
آن گاه امام (عليه السلام) به معرفى گروه دوم پرداخته، مى فرمايد: «گروه ديگر براى آنچه بعد از دنياست تلاش و کوشش مى کنند. سهم آن ها بدون نياز به کار و کوشش فراوان از دنيا به آن ها مى رسد»؛ (وَ عَامِلٌ عَمِلَ فِي آلدُّنْيَا لِمَا بَعْدَهَا، فَجَاءَهُ آلَّذِي لَهُ مِنَ آلدُّنْيَا بِغَيْرِ عَمَل).
در تفسير «بِغَيْرِ عَمَلٍ»، شارحان نهج البلاغه دو احتمال داده اند؛ بعضى گفته اند: منظور بدون تلاش و کوشش بسيار است، زيرا زندگى ساده را مى توان بدون آن به دست آورد و عمل کردن براى تأمين اين مقدار زندگى، عمل براى دنيا به شمار نمى آيد و برخى برآن اند که منظور اين است: بدون عمل مخصوص به دنيا يعنى آن ها در تلاش هايى که براى دنيا دارند، آخرت را نيز در نظر گرفته و در واقع براى هر دو مى کوشند.
آن گاه امام (عليه السلام) اين گونه نتيجه گيرى مى فرمايد: «چنين کسانى هر دو سود را برده اند و هر دو سرا را با هم مالک شده اند»؛ (فَأَحْرَزَ آلْحَظَّيْنِ مَعاً، وَ مَلَکَ آلدَّارَيْنِ جَمِيعاً).
امام (عليه السلام) در پايان، پاداشى را که نصيب اين ها مى شود و نتيجه مهمى را که از کار خود مى گيرند اين گونه بيان مى کند: «آن ها در درگاه خدا آبرومندند و هر چه بخواهند خداوند از آن ها دريغ نمى دارد»؛ (فَأَصْبَحَ وَجِيهاً عِنْدَ آللّهِ، لاَ يَسْأَلُ آللّهَ حَاجَةً فَيَمْنَعُهُ).
کلينى؛ در حديثى از امام صادق (عليه السلام) از پدرش امام باقر (عليه السلام) نقل مى کند که فرمود: «مَثَلُ الْحَرِيصِ عَلَى الدُّنْيَا کَمَثَلِ دُودَةِ الْقَزِّ کُلَّمَا ازْدَادَتْ عَلَى نَفْسِهَا لَفّاً کَانَ أَبْعَدَ لَهَا مِنَ الْخُرُوجِ حَتَّى تَمُوتَ غَمّاً. قَالَ: وَ قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ (عليه السلام): کَانَ فِيمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ: يَا بُنَيَّ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا قَبْلَکَ لأَوْلادِهِمْ فَلَمْ يَبْقَ مَا جَمَعُوا وَ لَمْ يَبْقَ مَنْ جَمَعُوا لَهُ، وَ إِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ مُسْتَأْجَرٌ قَدْ أُمِرْتَ بِعَمَلٍ وَ وُعِدْتَ عَلَيْهِ أَجْراً فَأَوْفِ عَمَلَکَ وَ اسْتَوْفِ أَجْرَکَ وَ لا تَکُنْ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا بِمَنْزِلَةِ شَاةٍ وَقَعَتْ فِي زَرْعٍ أَخْضَرَ فَأَکَلَتْ حَتَّى سَمِنَتْ فَکَانَ حَتْفُهَا عِنْدَ سِمَنِهَا، وَ لَکِنِ اجْعَلِ الدُّنْيَا بِمَنْزِلَةِ قَنْطَرَةٍ عَلَى نَهَرٍ جُزْتَ عَلَيْهَا وَ تَرَکْتَهَا وَ لَمْ تَرْجِعْ إِلَيْهَا آخِرَ الدَّهْرِ...؛ حريص در دنيا مانند کرم ابريشم است که هر قدر بر پيله اطراف خود مى تند، او را از خارج دورتر مى سازد تا زمانى که با غم و اندوه، جان مى دهد. سپس امام صادق (عليه السلام) بر اين گفتار پدرش چنين افزود: از جمله اندرزهاى لقمان به فرزندش اين بود: فرزندم! مردمى که پيش از تو بودند براى فرزندانشان جمع کرده و اندوختند؛ ولى نه آنچه جمع کرده بودند باقى ماند و نه کسانى که براى آن ها اندوخته بودند. جز اين نيست که تو بنده اى هستى که (از سوى خدا) اجير شده اى. دستور داده شده است که اعمال انجام دهى و اجر و پاداشى براى آن وعده داده شده است، بنابراين عملت را انجام ده و پاداش و اجرت را به طور کامل دريافت دار و در اين دنيا همچون گوسفندى نباش که در کشتزار سبزى قرار مى گيرد و آن قدر مى خورد که چاق مى شود و مرگش به هنگام چاقى آن است. (زيرا در اين موقع صاحبش آن را ذبح مى کند) ولى دنيا را به منزله پلى قرار ده که بر نهرى کشيده شده است؛ از آن پل بگذر و آن را رها کن و هرگز به سوى آن بازنگرد...». نکته
نه حرص در دنيا و نه تنبلى
به يقين منظور امام (عليه السلام) از آنچه در اين کلام نورانى آمده اين نيست که تلاش وسعى براى سامان بخشيدن به حدّ لازم براى زندگى دنيا کار نادرستى است، زيرا از آن در روايات اسلامى به عبادت و گاه به فريضه ياد شده است و يکى از مثال هايى که براى کسب واجب مى زنند تلاش براى تأمين نيازمندى هاى همسر و فرزندان است.
شاهد اين سخن، حديث معروف و معتبرى از امام صادق (عليه السلام) است، مى فرمايد: «الْکَادُّ عَلَى عِيَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ؛ کسى که براى تأمين زندگى عيال خود زحمت بکشد مانند مجاهد در راه خداست».
در حديث معتبر ديگرى از امام على بن موسى الرضا 8 ، نکته بالاتر از اين آمده است: «الَّذِي يَطْلُبُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا يَکُفُّ بِهِ عِيَالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ؛ آن کس که تلاش مى کند از فضل پروردگار مالى به دست آورد که احتياج همسر و فرزندان را برطرف سازد پاداش او از مجاهد در راه خدا بالاتر است».
آنچه مورد نکوهش امام (عليه السلام) در اين گفتار حکيمانه است دو چيز است: يکى حرص زدن و بيش از نياز جمع آورى کردن به گونه اى که انسان را به کلى در دنيا غرق کند و از آخرت غافل سازد، و ديگرى، نخوردن و اندوختن، به نام تأمين آينده فرزندان که در واقع، آن هم نوعى سوء ظن به لطف خداست، زيرا خداوند آينده آن ها را نيز اگر اهل سعى و تلاش باشند تأمين مى کند. ضرورتى ندارد که فرزندان، براى هميشه وابسته به پدران و مادران باشند و به صورت انگلى زندگى کنند. تجربه نشان داده است که در بسيارى از موارد فرزندانِ ثروتمندان که ارث کلانى به دست آن ها مى رسد نه تنها قدر ثروت بى رنج را نمى دانند، بلکه افرادى عاطل و باطل خواهند بود. به عکس، بسيارى از فرزندان افراد فقير را سراغ داريم که با جدّ و جهد و کوشش از صفر شروع کردند و به زندگى آبرومند و مستقل رسيدند. امثال اين حديث نيز فراوان است با اين که مجاهدان در راه خدا از نظر قرآن و اسلام آن همه مقام و فضيلت دارند، اما چنين افرادى را که مى خواهند آبرومند زندگى کنند و سربار اين و آن نباشند اين همه مدح و تمجيد کرده اند.
نيز درباره کسانى که حرص براى دنيا آن ها را از آخرت غافل مى سازد در روايات معصومان (عليهم السلام) سخنان مهمى آمده است؛ از جمله در حديثى از اميرمؤمنان (عليه السلام) مى خوانيم که وارد بازار بصره شد در حالى که همه حريصانه مشغول خريد و فروش بودند و از ياد خدا غافل. امام (عليه السلام) آن ها را صدا زد و فرمود: «يَا عَبِيدَ الدُّنْيَا وَ عُمَّالَ أَهْلِهَا إِذَا کُنْتُمْ بِالنَّهَارِ تَحْلِفُونَ وَ بِاللَّيْلِ فِي فُرُشِکُمْ تَنَامُونَ وَ فِي خِلالِ ذَلِکَ عَنِ الاْخِرَةِ تَغْفُلُونَ فَمَتَى تُجَهِّزُونَ الزَّادَ وَ تُفَکِّرُونَ فِي الْمَعَادِ؛ هنگامى که شما در روز (براى به چنگ آوردن ثروت بيشتر) پيوسته سوگند ياد مى کنيد و شب در بستر خود مى خوابيد و در ميان اين دو، از آخرت غافليد پس کى مى خواهيد زادوتوشه قيامت را فراهم سازيد و درباره معاد بينديشيد؟».
در اين ميان مردى عرض کرد: اى اميرمؤمنان! ما چاره اى جز طلب معاش نداريم. اگر نکنيم چه کنيم؟
اميرمؤمنان (عليه السلام) فرمود: «إِنَّ طَلَبَ الْمَعَاشِ مِنْ حِلِّهِ لا يَشْغَلُ عَنْ عَمَلِ الاْخِرَةِ؛ طلب معاش از طريق حلال هرگز انسان را از آخرت غافل نمى سازد».
سپس امام (عليه السلام) بعد از بيان نکات ديگر در پايان حديث به اين آيات استشهاد فرمود: (فَأَمَّا مَنْ طَغَى * وَ آثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا * فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى)؛ «اما کسى که طغيان کند و زندگى دنيا را مقدم بشمرد مأواى او دوزخ است».