حکمت 348
شرح و تفسیر حکمت 348
شديدترين گناه
امام على (عليه السلام) در اين گفتار حکيمانه به نکته مهمى درباره گناهان اشاره کرده است، مى فرمايد: «شديدترين گناهان گناهى است که صاحبش آن را کوچک بشمرد»؛ (أَشَدُّ آلذُّنُوبِ مَا آسْتَهَانَ بِهِ صَاحِبُهُ).
دليل آن روشن است. کسى که گناهى را کوچک مى شمرد به آسانى به آن گرفتار مى شود و گاه آن را آن قدر تکرار مى کند که به صورت ملکه او درمى آيد و غرق در آن مى شود و سرانجام در دنيا و آخرت گرفتار عذاب الهى خواهد شد.
اضافه بر اين، از يک نظر هيچ گناهى کوچک نيست، زيرا گناهکار فرمان خدا را مى شکند و عصيان پروردگار هرچه باشد بزرگ و مهم است.
به عکس، هرگاه انسان براى گناهى اهميت قائل باشد از آن فاصله مى گيرد و خود را حفظ مى کند و کمتر آلوده آن مى شود؛ يعنى ابهت گناه، سدى در برابر آلودگى به آن است.
اين درست به آن مى ماند که انسان بگويد: «فلان دشمن من حقير است، من اعتنايى به او ندارم، من بايد از فلان دشمن ديگر خود را حفظ کنم» و چه بسا اين تصور سبب مى شود که آن دشمن حقير، ضربه کارى بر او وارد کند در حالى که هيچ گونه آمادگى براى دفاع در مقابل او ندارد؛ ولى هرگاه در برابر دشمنى قرار گيرد که ازنظر او خطرناک است کاملاً آماده دفاع مى شود. کوتاه سخن اين که انسان ضربه را از جايى مى خورد که به آن اهميت نمى دهد. کلينى؛ در کتاب شريف کافى در باب «استصغار الذنب؛ کوچک شمردن گناه» حديث جالبى از امام صادق (عليه السلام) نقل مى کند: «اتَّقُوا الْمُحَقَّرَاتِ مِنَ الذُّنُوبِ فَإِنَّهَا لا تُغْفَرُ، قُلْتُ: وَمَا الْمُحَقَّرَاتُ؟ قَالَ: الرَّجُلُ يُذْنِبُ الذَّنْبَ فَيقُولُ: طُوبَى لِي لَوْ لَمْ يکُنْ لِي غَيرُ ذَلِکَ؛ از گناهان کوچک بپرهيزيد، چراکه بخشوده نمى شود. راوى سوال مى کند: منظورتان از گناهان کوچک چيست؟ فرمود: گناهى است که انسان مرتکب مى شود و مى گويد: خوشا به حال من اگر فقط گناه من همين باشد».
درواقع چنين کسى فرمان الهى را حقير شمرده و به آن اهانت کرده است.
در همان باب حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام) از پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) نقل شده است که فرمود: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلي الله عليه و آله) نَزَلَ بِأَرْضٍ قَرْعَاءَ فَقَالَ لاَِصْحَابِهِ: ائْتُوا بِحَطَبٍ، فَقَالُوا: يا رَسُولَ اللَّهِ نَحْنُ بِأَرْضٍ قَرْعَاءَ مَا بِهَا مِنْ حَطَبٍ، قَالَ: فَلْيأْتِ کُلُّ إِنْسَانٍ بِمَا قَدَرَ عَلَيهِ فَجَاءُوا بِهِ حَتَّى رَمَوْا بَينَ يدَيهِ بَعْضَهُ عَلَى بَعْضٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلي الله عليه و آله) : هَکَذَا تَجْتَمِعُ الذُّنُوبُ، ثُمَّ قَالَ: إِياکُمْ وَالْمُحَقَّرَاتِ مِنَ الذُّنُوبِ فَإِنَّ لِکُلِّ شَيءٍ طَالِباً أَلا وَإِنَّ طَالِبَهَا يَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَآثارَهُمْ وَکُلَّ شَيءٍ أَحْصَيناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ؛ پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) در سفرى در سرزمين خشک و بى آب و علفى فرود آمد و به يارانش فرمود: مقدارى هيزم بياوريد (تا براى رفع نياز آتش روشن کنيم) عرضه داشتند: اى رسول خدا! اين جا زمين بى آب و علفى است، هيزمى ندارد. پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) فرمود: هرکدام از شما به هراندازه که مى تواند بياورد. (آن ها در بيابان پخش شدند و) هرکدام چيزى با خود آورد و آن ها را در برابر پيامبر (صلي الله عليه و آله) روى هم ريختند (و از فزونى آن تعجب کردند). پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) فرمود: گناهان اين گونه جمع مى شوند. از گناهان کوچک بپرهيزيد، زيرا هر گناهى بازخواست کننده اى دارد. آگاه باشيد که بازخواست کننده گناهان آن ها را مى نويسد و آثار آنان را حفظ مى کند و (خداوند در قرآن مى فرمايد): هرچيزى را در امام مبين (لوح محفوظ) شمارش کرده ايم».
بعيد نيست که پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) آتشى در آن هيزم ها افکنده باشد و هنگامى که آتش از آن زبانه کشيده اين سخن را فرموده باشد. اشاره به اين که آتش هاى عظيم قيامت از درون اين گناهان کوچک برمى خيزد.
مرحوم شيخ طوسى در کتاب امالى آورده است که پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) به ابوذر فرمود: «يا أَبَا ذَرٍّ لا تَنْظُرْ إِلَى صِغَرِ الْخَطِيئَةِ وَلَکِنِ انْظُرْ إِلَى مَنْ عَصَيتَ؛ اى اباذر! به کوچکى گناه نگاه مکن؛ بلکه به عظمت خدايى نگاه کن که او را عصيان مى کنى».
در حديث ديگرى از امام کاظم (عليه السلام) مى خوانيم که فرمود: «لَا تَسْتَکْثِرُوا کَثِيرَ الْخَيرِ وَلا تَسْتَقِلُّوا قَلِيلَ الذُّنُوبِ فَإِنَّ قَلِيلَ الذُّنُوبِ يجْتَمِعُ حَتَّى يکُونَ کَثِيراً وَخَافُوا اللَّهَ فِي السِّرِّ حَتَّى تُعْطُوا مِنْ أَنْفُسِکُمُ النَّصَفَ؛ کار خير را، هر چند زياد انجام دهيد بزرگ نشمريد (که شما را از ادامه راه بازمى دارد) و گناهان کم را اندک ندانيد، زيرا گناهان کم جمع مى شود و تبديل به بسيار خواهد شد و از خدا در پنهانى نيز بترسيد تا انصاف را بتوانيد از ناحيه خود رعايت کنيد».
اين حديث مى تواند اشاره به نکته ديگرى در باب کوچک يا کم شمردن گناه باشد و آن اين که اگر انسان گناه را کم و يا کوچک بشمرد از تکرار آن بيم ندارد و زمانى متوجه مى شود، که به گناهان کبيره و بسيارى تبديل شده است، بنابراين کوچک شمردن گناه به هر حسابى که باشد گناهى ديگر است. افزون بر اين ها کوچک و بزرگ بودن گناه دقيقآ روشن نيست؛ چه بسا ما گناهى را کوچک بشمريم ولى در پيشگاه خداوند بزرگ باشد و مايه خشم و غضب او گردد، همان گونه که در حديث پرمعنايى پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) مى فرمايد : «إِنَّ اللَّهَ کَتَمَ ثَلاثَةً فِي ثَلاثَةٍ: کَتَمَ رِضَاهُ فِي طَاعَتِهِ وَکَتَمَ سَخَطَهُ فِي مَعْصِيتِهِ وَکَتَمَ وَلِيّهُ فِي خَلْقِهِ فَلا يسْتَخِفَّنَّ أَحَدُکُمْ شَيئاً مِنَ الطَّاعَاتِ فَإِنَّهُ لاَ يدْرِي فِي أَيهَا رِضَى اللَّهِ وَلا يسْتَقِلَّنَّ أَحَدُکُمْ شَيئاً مِنَ الْمَعَاصِي فَإِنَّهُ لاَ يدْرِي فِي أَيهَا سَخَطُ اللَّهِ وَلايزْرِينَّ أَحَدُکُمْ بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فَإِنَّهُ لا يدْرِي أَيِّهُمْ وَلِيُّ اللَّهِ؛ خدا سه چيز را در سه چيز مخفى داشت: رضاى خود را در طاعتش و خشم خود را در معصيتش و وليش را در ميان خلق، بنابراين هيچ يک از شما چيزى از طاعات را کوچک نشمرد، چراکه نمى داند شايد در آن رضاى خدا باشد و چيزى از معاصى را کم نشمرد، زيرا نمى داند شايد خشم و غضب پروردگار در آن باشد و درباره هيچ کس از خلق خدا عيب جويى و به او اهانت نکنيد، چراکه نمى دانيد کدام يک از آن ها از اولياءالله هستند».
* * * .
امام على (عليه السلام) در اين گفتار حکيمانه به نکته مهمى درباره گناهان اشاره کرده است، مى فرمايد: «شديدترين گناهان گناهى است که صاحبش آن را کوچک بشمرد»؛ (أَشَدُّ آلذُّنُوبِ مَا آسْتَهَانَ بِهِ صَاحِبُهُ).
دليل آن روشن است. کسى که گناهى را کوچک مى شمرد به آسانى به آن گرفتار مى شود و گاه آن را آن قدر تکرار مى کند که به صورت ملکه او درمى آيد و غرق در آن مى شود و سرانجام در دنيا و آخرت گرفتار عذاب الهى خواهد شد.
اضافه بر اين، از يک نظر هيچ گناهى کوچک نيست، زيرا گناهکار فرمان خدا را مى شکند و عصيان پروردگار هرچه باشد بزرگ و مهم است.
به عکس، هرگاه انسان براى گناهى اهميت قائل باشد از آن فاصله مى گيرد و خود را حفظ مى کند و کمتر آلوده آن مى شود؛ يعنى ابهت گناه، سدى در برابر آلودگى به آن است.
اين درست به آن مى ماند که انسان بگويد: «فلان دشمن من حقير است، من اعتنايى به او ندارم، من بايد از فلان دشمن ديگر خود را حفظ کنم» و چه بسا اين تصور سبب مى شود که آن دشمن حقير، ضربه کارى بر او وارد کند در حالى که هيچ گونه آمادگى براى دفاع در مقابل او ندارد؛ ولى هرگاه در برابر دشمنى قرار گيرد که ازنظر او خطرناک است کاملاً آماده دفاع مى شود. کوتاه سخن اين که انسان ضربه را از جايى مى خورد که به آن اهميت نمى دهد. کلينى؛ در کتاب شريف کافى در باب «استصغار الذنب؛ کوچک شمردن گناه» حديث جالبى از امام صادق (عليه السلام) نقل مى کند: «اتَّقُوا الْمُحَقَّرَاتِ مِنَ الذُّنُوبِ فَإِنَّهَا لا تُغْفَرُ، قُلْتُ: وَمَا الْمُحَقَّرَاتُ؟ قَالَ: الرَّجُلُ يُذْنِبُ الذَّنْبَ فَيقُولُ: طُوبَى لِي لَوْ لَمْ يکُنْ لِي غَيرُ ذَلِکَ؛ از گناهان کوچک بپرهيزيد، چراکه بخشوده نمى شود. راوى سوال مى کند: منظورتان از گناهان کوچک چيست؟ فرمود: گناهى است که انسان مرتکب مى شود و مى گويد: خوشا به حال من اگر فقط گناه من همين باشد».
درواقع چنين کسى فرمان الهى را حقير شمرده و به آن اهانت کرده است.
در همان باب حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام) از پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) نقل شده است که فرمود: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلي الله عليه و آله) نَزَلَ بِأَرْضٍ قَرْعَاءَ فَقَالَ لاَِصْحَابِهِ: ائْتُوا بِحَطَبٍ، فَقَالُوا: يا رَسُولَ اللَّهِ نَحْنُ بِأَرْضٍ قَرْعَاءَ مَا بِهَا مِنْ حَطَبٍ، قَالَ: فَلْيأْتِ کُلُّ إِنْسَانٍ بِمَا قَدَرَ عَلَيهِ فَجَاءُوا بِهِ حَتَّى رَمَوْا بَينَ يدَيهِ بَعْضَهُ عَلَى بَعْضٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلي الله عليه و آله) : هَکَذَا تَجْتَمِعُ الذُّنُوبُ، ثُمَّ قَالَ: إِياکُمْ وَالْمُحَقَّرَاتِ مِنَ الذُّنُوبِ فَإِنَّ لِکُلِّ شَيءٍ طَالِباً أَلا وَإِنَّ طَالِبَهَا يَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَآثارَهُمْ وَکُلَّ شَيءٍ أَحْصَيناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ؛ پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) در سفرى در سرزمين خشک و بى آب و علفى فرود آمد و به يارانش فرمود: مقدارى هيزم بياوريد (تا براى رفع نياز آتش روشن کنيم) عرضه داشتند: اى رسول خدا! اين جا زمين بى آب و علفى است، هيزمى ندارد. پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) فرمود: هرکدام از شما به هراندازه که مى تواند بياورد. (آن ها در بيابان پخش شدند و) هرکدام چيزى با خود آورد و آن ها را در برابر پيامبر (صلي الله عليه و آله) روى هم ريختند (و از فزونى آن تعجب کردند). پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) فرمود: گناهان اين گونه جمع مى شوند. از گناهان کوچک بپرهيزيد، زيرا هر گناهى بازخواست کننده اى دارد. آگاه باشيد که بازخواست کننده گناهان آن ها را مى نويسد و آثار آنان را حفظ مى کند و (خداوند در قرآن مى فرمايد): هرچيزى را در امام مبين (لوح محفوظ) شمارش کرده ايم».
بعيد نيست که پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) آتشى در آن هيزم ها افکنده باشد و هنگامى که آتش از آن زبانه کشيده اين سخن را فرموده باشد. اشاره به اين که آتش هاى عظيم قيامت از درون اين گناهان کوچک برمى خيزد.
مرحوم شيخ طوسى در کتاب امالى آورده است که پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) به ابوذر فرمود: «يا أَبَا ذَرٍّ لا تَنْظُرْ إِلَى صِغَرِ الْخَطِيئَةِ وَلَکِنِ انْظُرْ إِلَى مَنْ عَصَيتَ؛ اى اباذر! به کوچکى گناه نگاه مکن؛ بلکه به عظمت خدايى نگاه کن که او را عصيان مى کنى».
در حديث ديگرى از امام کاظم (عليه السلام) مى خوانيم که فرمود: «لَا تَسْتَکْثِرُوا کَثِيرَ الْخَيرِ وَلا تَسْتَقِلُّوا قَلِيلَ الذُّنُوبِ فَإِنَّ قَلِيلَ الذُّنُوبِ يجْتَمِعُ حَتَّى يکُونَ کَثِيراً وَخَافُوا اللَّهَ فِي السِّرِّ حَتَّى تُعْطُوا مِنْ أَنْفُسِکُمُ النَّصَفَ؛ کار خير را، هر چند زياد انجام دهيد بزرگ نشمريد (که شما را از ادامه راه بازمى دارد) و گناهان کم را اندک ندانيد، زيرا گناهان کم جمع مى شود و تبديل به بسيار خواهد شد و از خدا در پنهانى نيز بترسيد تا انصاف را بتوانيد از ناحيه خود رعايت کنيد».
اين حديث مى تواند اشاره به نکته ديگرى در باب کوچک يا کم شمردن گناه باشد و آن اين که اگر انسان گناه را کم و يا کوچک بشمرد از تکرار آن بيم ندارد و زمانى متوجه مى شود، که به گناهان کبيره و بسيارى تبديل شده است، بنابراين کوچک شمردن گناه به هر حسابى که باشد گناهى ديگر است. افزون بر اين ها کوچک و بزرگ بودن گناه دقيقآ روشن نيست؛ چه بسا ما گناهى را کوچک بشمريم ولى در پيشگاه خداوند بزرگ باشد و مايه خشم و غضب او گردد، همان گونه که در حديث پرمعنايى پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) مى فرمايد : «إِنَّ اللَّهَ کَتَمَ ثَلاثَةً فِي ثَلاثَةٍ: کَتَمَ رِضَاهُ فِي طَاعَتِهِ وَکَتَمَ سَخَطَهُ فِي مَعْصِيتِهِ وَکَتَمَ وَلِيّهُ فِي خَلْقِهِ فَلا يسْتَخِفَّنَّ أَحَدُکُمْ شَيئاً مِنَ الطَّاعَاتِ فَإِنَّهُ لاَ يدْرِي فِي أَيهَا رِضَى اللَّهِ وَلا يسْتَقِلَّنَّ أَحَدُکُمْ شَيئاً مِنَ الْمَعَاصِي فَإِنَّهُ لاَ يدْرِي فِي أَيهَا سَخَطُ اللَّهِ وَلايزْرِينَّ أَحَدُکُمْ بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فَإِنَّهُ لا يدْرِي أَيِّهُمْ وَلِيُّ اللَّهِ؛ خدا سه چيز را در سه چيز مخفى داشت: رضاى خود را در طاعتش و خشم خود را در معصيتش و وليش را در ميان خلق، بنابراين هيچ يک از شما چيزى از طاعات را کوچک نشمرد، چراکه نمى داند شايد در آن رضاى خدا باشد و چيزى از معاصى را کم نشمرد، زيرا نمى داند شايد خشم و غضب پروردگار در آن باشد و درباره هيچ کس از خلق خدا عيب جويى و به او اهانت نکنيد، چراکه نمى دانيد کدام يک از آن ها از اولياءالله هستند».
* * * .