خطبه در يک نگاه
امام (عليه السلام) در اين خطبه، آداب و فنون جنگ و جهاد حق طلبانه را با دقّت تمام و در عباراتى فشرده بيان مى کند و آن را با ارزش هاى معنوى چنان مى آميزد که انگيزه هاى جهادگران را در حدّ بالا نگه دارد و آنان را به ايثار و فداکارى در راه خدا وادارد. درضمن اشاراتى به ويژگى هاى جنگ «صفّين» و وظايف مؤمنين دراين جنگ دارد.
در اين که امام (عليه السلام) اين خطبه را چه زمانى ايراد فرمود، ميان شارحان نهج البلاغه گفت وگوست. ابن ابى الحديد مى گويد: «اين خطبه را امام (عليه السلام) در آن روزى که به «ليلة الهرير» منتهى مى شد ـ طبق نقل بسيارى از روايات ـ ايراد فرمود»؛ در حالى که نصر بن مزاحم مى گويد: «امام (عليه السلام) آن را در نخستين روز جنگ «صفّين» در ماه صفر سال 37 هجرى ايراد کرد».
مؤلّف کتاب مصادر نهج البلاغه از طبرى نويسنده کتاب بشارة المصطفى ـ که از علماى قرن ششم هجرى است ـ از ابن عبّاس چنين نقل مى کند که مى گفت: «زنان جهان، ديگر نمى توانند شخصيّتى همچون على (عليه السلام) بزايند. به خدا سوگند! من جنگجوى کارآزموده اى را همانند على (عليه السلام) هرگز نديدم! فراموش نمى کنم که روزى در جنگ «صفّين» با او بوديم در حالى که عمامه سياهى بر سر داشت وچشمانش همچون چراغ مى درخشيد؛ در کنار هر گروهى از لشکريانش مى ايستاد و براى آنان خطبه اى مى خواند، تا به گروه ما رسيد و اين در حالى بود که مقدمّه لشکر معاويه که ده هزار نفر اسب سوار بودند، نمايان شدند؛ گروهى از مردم هنگامى که آن ها را ديدند، به وحشت افتادند. اميرمؤمنان على (عليه السلام) رو به اهل عراق کرد و فرمود: اين ها انسان نماهايى هستند که دل هاى ناتوانى دارند، اگر شمشير اهل حق به آن ها برسد، مانند ملخ هايى که دربرابر طوفان قرار گيرند، به سرعت پراکنده مى شوند! سپس اين خطبه را بيان فرمود». .