ترجمه
از سخنان امام (عليه السلام) است هنگامى که آماده حرکت براى نبرد با خوارج بود، يکى از يارانش عرض کرد: «اى اميرمؤمنان! از آن مى ترسم که اگر در اين ساعت حرکت کنى، به مراد خويش نرسى؛ اين سخن را که مى گويم به وسيله علم نجوم به دست آورده ام». امام (عليه السلام) در پاسخ چنين فرمود:
شرح و تفسیر
خطبه در يک نگاه
مورّخان درباره شأن ورود اين سخن، چنين نقل کرده اند:
هنگامى که اميرمؤمنان على (عليه السلام) تصميم گرفت از کوفه براى خاموش کردن آتش فتنه خوارج بيرون رود، «ستاره شناسى» که در ميان ياران او بود، نزد حضرت آمد و عرض کرد: «اى اميرمؤمنان! در اين ساعت حرکت نکن! بلکه هنگامى که سه ساعت از روز گذشته باشد، حرکت کن؛ زيرا اگر الآن حرکت کنى هم به خودت و هم به يارانت ضرر شديدى خواهد رسيد و اگر در آن ساعت که من مى گويم حرکت کنى، پيروز خواهى شد و به تمام مقصود خود خواهى رسيد».
امام (عليه السلام) فرمود: «آيا مى دانى در شکم اسب من چيست؟ آيا نر است يا ماده؟» منجّم گفت: «اگر حساب کنم مى دانم». على (عليه السلام) فرمود: «کسى که تو را در اين ادّعا تصديق کند، قرآن را تکذيب کرده است، خداوند مى فرمايد: (إِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ مَا فِى الْأَرْحامِ)؛ آگاهى از زمانِ قيام قيامت، مخصوص خداست و اوست که باران را نازل مى کند و آنچه را که در رَحِم ها (ى مادران) است مى داند».
سپس فرمود: «محمّد (صلي الله عليه و آله) چنين علمى را که تو ادّعا مى کنى ادّعا نمى کرد». آنگاه فرمود: «آيا تو گمان مى کنى ساعتى را که هر کس در آن ساعت حرکت کند، پيروز مى شود، به مردم نشان مى دهى؟ و از ساعتى که اگر کسى در آن حرکت کند، گرفتار زيان مى شود، بازمى دارى؟ کسى که به اين سخن تو ايمان داشته باشد، ايمن نيستم از اين که مانند مشرکان باشد. خداوندا! پيروزى و شکست به دست توست و معبودى جز تو نيست». سپس فرمود: «ما آنچه را تو گفته اى مخالفت خواهيم کرد (و خواهى ديد که سخن تو درست نبوده است)». سپس روى سخن را به مردم کرد و آنان را از اين گونه افکار بر حذر داشت و به شخص منجّم فرمود: «اگر به من خبر رسد که بعد از اين، به اين گونه مسائلِ نجومى عمل مى کنى تو را به زندان ابد خواهم فرستاد و مادام که قدرت در دست من است، از بيت المال محرومت مى کنم».
سپس امام (عليه السلام) در همان ساعتى که منجّم او را نهى کرده بود، حرکت کرد و پيروز شد و به مقصود خود رسيد. بعد فرمود: «اگر ما در همان ساعت که منجّم سفارش کرده بود حرکت مى کرديم، مردم مى گفتند: به دليل حرکت در آن ساعتى که منجّم گفته بود پيروز شد. بدانيد محمّد (صلي الله عليه و آله) منجِّم (و پيشگو) نداشت و ما هم بعد از او نداشتيم؛ با اين حال خداوند سرزمين هاى کسرا و قيصر را براى ما گشوده است. اى مردم! توکّل بر خدا کرده و به او اعتماد کنيد، او شما را از غير خود بى نياز مى کند».
از آنچه گفته شد روشن مى شود که محتواى اين خطبه به طور اجمال نفى صحّت پيشگويى هاى منجّمان است و آن را در تضادّ با توحيد پروردگار مى شمرد و يا به تعبير ديگر: ادّعاهايى را که منجّمان در پيشگويى هاى خود دارند در زمره مسائل خرافى شمرده و آن را در تضادّ با قرآن مى داند و مردم را از گرايش به چنين افکارى بازمى دارد و اساسِ پيروزى را توکّل بر خداوند و تکيه بر ذات پاک او ذکر مى کند.
اين خطبه در واقع از دو بخش تشکيل شده، بخش اوّل خطاب به آن منجّم است و بخش دوم خطاب به مردم.
مورّخان درباره شأن ورود اين سخن، چنين نقل کرده اند:
هنگامى که اميرمؤمنان على (عليه السلام) تصميم گرفت از کوفه براى خاموش کردن آتش فتنه خوارج بيرون رود، «ستاره شناسى» که در ميان ياران او بود، نزد حضرت آمد و عرض کرد: «اى اميرمؤمنان! در اين ساعت حرکت نکن! بلکه هنگامى که سه ساعت از روز گذشته باشد، حرکت کن؛ زيرا اگر الآن حرکت کنى هم به خودت و هم به يارانت ضرر شديدى خواهد رسيد و اگر در آن ساعت که من مى گويم حرکت کنى، پيروز خواهى شد و به تمام مقصود خود خواهى رسيد».
امام (عليه السلام) فرمود: «آيا مى دانى در شکم اسب من چيست؟ آيا نر است يا ماده؟» منجّم گفت: «اگر حساب کنم مى دانم». على (عليه السلام) فرمود: «کسى که تو را در اين ادّعا تصديق کند، قرآن را تکذيب کرده است، خداوند مى فرمايد: (إِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ مَا فِى الْأَرْحامِ)؛ آگاهى از زمانِ قيام قيامت، مخصوص خداست و اوست که باران را نازل مى کند و آنچه را که در رَحِم ها (ى مادران) است مى داند».
سپس فرمود: «محمّد (صلي الله عليه و آله) چنين علمى را که تو ادّعا مى کنى ادّعا نمى کرد». آنگاه فرمود: «آيا تو گمان مى کنى ساعتى را که هر کس در آن ساعت حرکت کند، پيروز مى شود، به مردم نشان مى دهى؟ و از ساعتى که اگر کسى در آن حرکت کند، گرفتار زيان مى شود، بازمى دارى؟ کسى که به اين سخن تو ايمان داشته باشد، ايمن نيستم از اين که مانند مشرکان باشد. خداوندا! پيروزى و شکست به دست توست و معبودى جز تو نيست». سپس فرمود: «ما آنچه را تو گفته اى مخالفت خواهيم کرد (و خواهى ديد که سخن تو درست نبوده است)». سپس روى سخن را به مردم کرد و آنان را از اين گونه افکار بر حذر داشت و به شخص منجّم فرمود: «اگر به من خبر رسد که بعد از اين، به اين گونه مسائلِ نجومى عمل مى کنى تو را به زندان ابد خواهم فرستاد و مادام که قدرت در دست من است، از بيت المال محرومت مى کنم».
سپس امام (عليه السلام) در همان ساعتى که منجّم او را نهى کرده بود، حرکت کرد و پيروز شد و به مقصود خود رسيد. بعد فرمود: «اگر ما در همان ساعت که منجّم سفارش کرده بود حرکت مى کرديم، مردم مى گفتند: به دليل حرکت در آن ساعتى که منجّم گفته بود پيروز شد. بدانيد محمّد (صلي الله عليه و آله) منجِّم (و پيشگو) نداشت و ما هم بعد از او نداشتيم؛ با اين حال خداوند سرزمين هاى کسرا و قيصر را براى ما گشوده است. اى مردم! توکّل بر خدا کرده و به او اعتماد کنيد، او شما را از غير خود بى نياز مى کند».
از آنچه گفته شد روشن مى شود که محتواى اين خطبه به طور اجمال نفى صحّت پيشگويى هاى منجّمان است و آن را در تضادّ با توحيد پروردگار مى شمرد و يا به تعبير ديگر: ادّعاهايى را که منجّمان در پيشگويى هاى خود دارند در زمره مسائل خرافى شمرده و آن را در تضادّ با قرآن مى داند و مردم را از گرايش به چنين افکارى بازمى دارد و اساسِ پيروزى را توکّل بر خداوند و تکيه بر ذات پاک او ذکر مى کند.
اين خطبه در واقع از دو بخش تشکيل شده، بخش اوّل خطاب به آن منجّم است و بخش دوم خطاب به مردم.