آفرينش فرشتگان
در اين بخش از خطبه، امام (عليه السلام) به آفرينش فرشتگان و مسئوليت هاى مختلفى که بر عهده دارند مى ‌پردازد و با عباراتى بسيار زيبا و دلنشين ـ که به گفته ابن‌ ابى ‌الحديد آن ‌چنان فصيح و بليغ است که فصاحت عرب را به فراموشى مى ‌سپارد و نه ‌تنها از نظر الفاظ، بلکه از نظر معانى هم، چنان پرمحتوا و آسمانى است که عقل در آن حيران مى‌ماند ـ اين موضوع را شرح مى‌دهد.
مى ‌فرمايد: «سپس خداوندِ سبحان، براى سکونت در آسمانها و آباد ساختن آن‌ ها (با عبادت و نيايش) در بالاترين صفحه ملکوت خود، مخلوقاتى بديع از فرشتگان آفريد؛ تمام فواصل آسمان‌ها را با آن ‌ها پر کرد و فضاى ميان آن‌ها را از وجود فرشتگان مالامال ساخت»؛ (ثُمَّ خَلَقَ سُبْحانَهُ لإِسْکَانِ سَموَاتِهِ، وَ عِمَارَةِ الصَّفِيحِ الأَعْلَى مِنْ مَلَکُوتِهِ، خَلْقآ بَدِيعآ مِنْ مَلائِکَتِهِ، وَ مَلأَ بهِمْ فُرُوجَ فِجَاجِهَا، وَ حَشَا بِهمْ فُتُوقَ أَجْوَائِها).
تعبير به «ثُمَّ» مى‌تواند اشاره به اين باشد که آفرينش فرشتگان بعد از آفرينش زمين و موجودات زمينى بوده و ممکن است به ‌عنوان تأخير در بيان و نه تأخير در زمان ذکر شده باشد. احتمال دوم ـ با توجّه به رواياتى که آفرينش فرشتگان را قبل از آفرينش موجودات زمينى ذکر کرده است و با توجه به خطبه اوّل نهج ‌البلاغه که شرح آن گذشت ـ مناسب ‌تر به نظر مى‌رسد.
سپس مى‌افزايد: «به ‌گونه‌ اى که صداى تسبيح آن ها، فاصله ‌هاى آسمان ‌ها را پر کرده و در بارگاه قدس و درون حجاب‌ ها و سراپرده ‌هاى مجد و عظمت، طنين ‌انداز است»؛ (وَ بَيْنَ فَجَوَاتِ تِلْکَ الْفُرُوجِ زَجَلُ الْمُسَبِّحِينَ مِنْهُمْ فِي حَظَائِرِ الْقُدُسِ، وَ سُتُرَاتِ الْحُجُبِ، وَ سُرَادِقَاتِ الْمَجْدِ).
ولى اين بدان معنا نيست که اين فرشتگان مقرّب توانسته ‌اند به اوج معرفت پروردگار برسند؛ بلکه همان ‌گونه که امام (عليه السلام) به‌دنبال اين سخن مى‌افزايد: «در ماوراى زلزله و غوغاى تسبيح آنان ـ که گوش‌ها از آن کر مى‌شود ـ شعاع‌ هاى خيره‌ کننده نور، چشم‌ها را از ديدن بازمى‌دارد و در محدوده خود متوقف مى‌سازد»؛ (وَ وَرَاءَ ذلِکَ الرَّجِيجِ الَّذِي تَسْتَکُّ{6} مِنْهُ الأَسْمَاعُ سُبُحَاتُ{7} نُورٍ تَرْدَعُ الأَبْصارَ عَنْ بُلُوغِهَا، فَتَقِفُ خَاسِئَةً{8} عَلَى حُدُودِهَا).
بديهى است که مفهوم اين سخن آن نيست که خداوند متعال، محلّى در آسمانها دارد که با انوار فوق ‌العاده شديد، از هر سو احاطه شده؛ بلکه منظور اين است که مراکز مقدّسى در اين جهان هستى وجود دارد که حتّى فرشتگان از مشاهده آن عاجزند؛ يا اين ‌که تعبيرات فوق کنايه از آن است که فرشتگان الهى با آن همه قُرب و عظمت و غرق عبادت و تسبيح بودن نيز قادر به درک کنه ذات وصفات خدا نيستند و عظمت پروردگار را جز به‌ مقدار توان خود درک نمى‌کنند.
به تعبير ديگر اگر اين جمله‌ ها را بر ظاهرشان حمل و تفسير کنيم نشان مى‌دهد که در آسمانها مراکزى است که از قداست و نورانيّت بيشترى برخوردار است (در رواياتى نيز به اين معنا اشاره شده است).
همان‌گونه که در روى زمين نيز مراکزى همچون کعبه و بيت المقدّس وجود دارد که همواره مورد احترام بوده، بى‌آن ‌که محلّى براى ذات پاک خدا باشد.
و اگر بر معناى کنايى حمل و تفسير شود، دليل بر اين است که فرشتگان با تمام عظمتى که در مقام قرب پروردگار دارند، به ‌جايى مى‌رسند که از آن فراتر نمى‌روند؛ بلکه عظمت و نور پروردگار، آن ‌ها را از گذشتن از آن مرز، مانع مى‌گردد.