تفسیر بخش دوم
اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَفْتَقِرَ في غِنَاکَ، أَوْ أَضِلَّ في هُدَاکَ، أَوْ أُضَامَ فِي سُلْطَانِکَ، أَوْ أُضْطَهَدَ وَ آلْأَمْرُ لَکَ!
اللَّهُمَّ آجْعَلْ نَفْسِي أَوَّلَ کَرِيمَةٍ تَنْتَزِعُهَا مِنْ کَرَائِمِي، وَ أَوَّلَ وَدِيعَةٍ تَرْتَجِعُهَا مِنْ وَدَائِعِ نِعَمِکَ عِنْدِي!
اللَّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِکَ أَنْ نَذْهَبَ عَنْ قَوْلِکَ، أَوْ أَنْ نُفْتَتَنَ عَنْ دِينِکَ، أَوْ تَتَابَعَ بِنَا أَهْوَاؤُنَا دُونَ آلْهُدَى الَّذِي جَاءَ مِنْ عِنْدِکَ!
ترجمه
خداوندا! به تو پناه مى برم از اين که فقير شوم با آن که در سايه بى نيازى تو هستم، و گمراه گردم با آن که در پرتو هدايت تو قرار گرفته ام يا در پناه حکومت تو به من ستم شود يا با آن که همه چيز در دست توست مغلوب و مقهور گردم. خداوندا! نخستين موهبت از مواهب خويش را که از من مى گيرى جان من قرار ده و جانم نخستين وديعه از ودايع نعمتهايت باشد که نزد من دارى و از من بازمى ستانى (چشم و گوش و ساير اعضاى تنم را تا پايان عمر سالم بدار). خداوندا! به تو پناه مى بريم که از گفتارت روى گردان شويم يا به کناره گيرى از آيينت فريفته گرديم يا هوا و هوس هاى سرکش، ما را به پيروى از خود بکشاند واز هدايت هاى تو بازدارد.
شرح و تفسیر
در سايه تو همه چيز دارم
امام (عليه السلام) در بخش اوّل اين خطبه، حمد و سپاس الهى را براى نعمتهاى مهمّى که به او ارزانى داشته است به جا آورد و به دنبال آن در اين بخش از خطبه دست به دعا برمى دارد و تقاضاى نعمت هايى مى کند که مکمّل نعمت هاى پيشين است و در سه جمله که هرکدام با «اللَّهُمَّ» شروع مى شود خواسته هاى خود را به پيشگاه الهى عرضه مى دارد:
نخست مى گويد: «خداوندا! به تو پناه مى برم از اين که فقير شوم با آن که در سايه بى نيازى تو هستم، و گمراه گردم با آن که در پرتو هدايت تو قرار گرفته ام يا در سايه حکومت تو به من ستم شود يا با اين که همه چيز در دست توست مغلوب و مقهور گردم»؛ (اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَفْتَقِرَ في غِنَاکَ، أَوْ أَضِلَّ في هُدَاکَ، أَوْ أُضَامَ فِي سُلْطَانِکَ، أَوْ أُضْطَهَدَ وَ آلْأَمْرُ لَکَ!).
اين چهار جمله که همه به توحيد افعالى بازگشت مى کنند اشاره به اين است که غنا و بى نيازى، هدايت و پيروزى، و غلبه بر دشمن و مشکلات، همه در سايه لطف خدا ميسّر است؛ همان گونه که قرآن مجيد مى فرمايد: (يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللهِ وَاللهُ هُوَ الْغَنِىُّ)؛ «اى مردم! همه شما فقير هستيد و غنىّ و بى نياز تنها خداست» و مى فرمايد: (مَنْ يَهْدِ اللهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِى)؛ «کسى را که خدا هدايت کند تنها او هدايت يافته است» و نيز مى فرمايد: (إِنْ يَنْصُرْکُمُ اللهُ فَلا غَالِبَ لَکُمْ)؛ «اگر خداوند شما را يارى کند هيچ کس بر شما غلبه نخواهد کرد».
حضرت در دومين دعا و درخواست، عرضه مى دارد: «خداوندا! نخستين موهبت از مواهب خويش را که از من مى گيرى جان من قرار ده و جانم نخستين وديعه از ودايع نعمتهايت باشد که نزد من دارى و از من بازمى ستانى (و چشم وگوش و ساير اعضايم را تا پايان عمر سالم بدار)»؛ (اللَّهُمَّ آجْعَلْ نَفْسِي أَوَّلَ کَرِيمَةٍ تَنْتَزِعُهَا مِنْ کَرَائِمِي، وَ أَوَّلَ وَدِيعَةٍ تَرْتَجِعُهَا مِنْ وَدَائِعِ نِعَمِکَ عِنْدِي!).
«کريمة» در اصل به معناى شخص باارزش و اشياى گران بهاست و در جمله مورد بحث، اشاره به اعضاى مهم انسان، مانند چشم و گوش و زبان است که گاه به عنوان موهبت الهى و گاه وديعه خداوند ذکر شده است که هم اشاره به لطف ورحمت الهى است و هم به اين که نعمتها وديعه هستند و سرانجام بازپس گرفته مى شوند.
در هر حال مضمون اين دعا همان است که به صورت ديگرى در دعاهاى ساير معصومان (عليهم السلام) آمده است؛ در دعاى رسول اکرم (صلي الله عليه و آله) در اعمال شب نيمه شعبان مى خوانيم: «اَللّهُمَّ أمْتِعْنا بِأسْماعِنا وَ أبْصارِنا وَ قُوَّتِنا ما أحْيَيْتَنا وَ اجْعَلْهُ الْوارِثَ مِنّا؛ خداوندا! نعمت گوش و چشم و قوّت جسم و جان ما را تا زمانى که زنده ايم بر ما ارزانى دار و آن ها را وارث ما قرار ده».
راستى چنين است که انسان اگر در اواخر عمر، نعمت چشم و گوش و قدرت و جسم و روح را از دست بدهد به مرده متحرکى مبدّل مى شود که شهد حيات در کام او از زهر هم تلخ تر است و هر لحظه آرزوى مرگ و رهايى از آن حالت را مى کند.
بديهى است که منظور از دعاى مذکور اين نيست که خداوند در پايان عمر، نخست جان انسان را بگيرد و بعد از مدّتى چشم و گوش او را، بلکه منظور اين است که تا پايان عمر تمام اعضاى او سالم باشند.
در سومين درخواست، عرضه مى دارد: «خداوندا! به تو پناه مى بريم که از گفتارت روى گردان شويم يا به کناره گيرى از آيينت فريفته گرديم يا هوا وهوس هاى سرکش، ما را به پيروى از خود بکشاند و از هدايت هاى تو بازدارد»؛ (اللَّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِکَ أَنْ نَذْهَبَ عَنْ قَوْلِکَ، أَوْ أَنْ نُفْتَتَنَ عَنْ دِينِکَ، أَوْ تَتَابَعَ بِنَا أَهْوَاؤُنَا دُونَ آلْهُدَى الَّذِي جَاءَ مِنْ عِنْدِکَ!).
امام (عليه السلام) در اين دعا از سه گناه و مشکل بزرگ به خدا پناه مى برد: 1. انسان اوامر و نواهى الهى را به فراموشى بسپارد و از کنار آن سرسرى بگذرد.
2. وسوسه هاى فتنه انگيزان در دل انسان نفوذ کند و او را از حق منحرف سازد.
3. هواى نفس بر انسان چيره شود و او را از هدايت الهى بازدارد.
به يقين اگر اين دعاهاى سه گانه که هر يک با «اللَّهُمَّ» آغاز شد در درگاه الهى به اجابت برسد، تمام خير و سعادت دنيا و آخرت نصيب انسان مى گردد و چه خوب است که اين دعاها را به خاطر بسپاريم و هر زمان حال دعا دست داد رو به درگاه خدا کنيم و آن ها را از خدا بخواهيم.
امام (عليه السلام) در بخش اوّل و دوم اين دعا سخن را به صورت متکلّم وحده آورده است، ولى در بخش آخر، آن را به صيغه متکلم مع الغير ذکر مى کند تا هم مصلحت خويش را از خدا خواسته باشد و هم مصالح همه مسلمانان را.
* * *
امام (عليه السلام) در بخش اوّل اين خطبه، حمد و سپاس الهى را براى نعمتهاى مهمّى که به او ارزانى داشته است به جا آورد و به دنبال آن در اين بخش از خطبه دست به دعا برمى دارد و تقاضاى نعمت هايى مى کند که مکمّل نعمت هاى پيشين است و در سه جمله که هرکدام با «اللَّهُمَّ» شروع مى شود خواسته هاى خود را به پيشگاه الهى عرضه مى دارد:
نخست مى گويد: «خداوندا! به تو پناه مى برم از اين که فقير شوم با آن که در سايه بى نيازى تو هستم، و گمراه گردم با آن که در پرتو هدايت تو قرار گرفته ام يا در سايه حکومت تو به من ستم شود يا با اين که همه چيز در دست توست مغلوب و مقهور گردم»؛ (اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَفْتَقِرَ في غِنَاکَ، أَوْ أَضِلَّ في هُدَاکَ، أَوْ أُضَامَ فِي سُلْطَانِکَ، أَوْ أُضْطَهَدَ وَ آلْأَمْرُ لَکَ!).
اين چهار جمله که همه به توحيد افعالى بازگشت مى کنند اشاره به اين است که غنا و بى نيازى، هدايت و پيروزى، و غلبه بر دشمن و مشکلات، همه در سايه لطف خدا ميسّر است؛ همان گونه که قرآن مجيد مى فرمايد: (يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللهِ وَاللهُ هُوَ الْغَنِىُّ)؛ «اى مردم! همه شما فقير هستيد و غنىّ و بى نياز تنها خداست» و مى فرمايد: (مَنْ يَهْدِ اللهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِى)؛ «کسى را که خدا هدايت کند تنها او هدايت يافته است» و نيز مى فرمايد: (إِنْ يَنْصُرْکُمُ اللهُ فَلا غَالِبَ لَکُمْ)؛ «اگر خداوند شما را يارى کند هيچ کس بر شما غلبه نخواهد کرد».
حضرت در دومين دعا و درخواست، عرضه مى دارد: «خداوندا! نخستين موهبت از مواهب خويش را که از من مى گيرى جان من قرار ده و جانم نخستين وديعه از ودايع نعمتهايت باشد که نزد من دارى و از من بازمى ستانى (و چشم وگوش و ساير اعضايم را تا پايان عمر سالم بدار)»؛ (اللَّهُمَّ آجْعَلْ نَفْسِي أَوَّلَ کَرِيمَةٍ تَنْتَزِعُهَا مِنْ کَرَائِمِي، وَ أَوَّلَ وَدِيعَةٍ تَرْتَجِعُهَا مِنْ وَدَائِعِ نِعَمِکَ عِنْدِي!).
«کريمة» در اصل به معناى شخص باارزش و اشياى گران بهاست و در جمله مورد بحث، اشاره به اعضاى مهم انسان، مانند چشم و گوش و زبان است که گاه به عنوان موهبت الهى و گاه وديعه خداوند ذکر شده است که هم اشاره به لطف ورحمت الهى است و هم به اين که نعمتها وديعه هستند و سرانجام بازپس گرفته مى شوند.
در هر حال مضمون اين دعا همان است که به صورت ديگرى در دعاهاى ساير معصومان (عليهم السلام) آمده است؛ در دعاى رسول اکرم (صلي الله عليه و آله) در اعمال شب نيمه شعبان مى خوانيم: «اَللّهُمَّ أمْتِعْنا بِأسْماعِنا وَ أبْصارِنا وَ قُوَّتِنا ما أحْيَيْتَنا وَ اجْعَلْهُ الْوارِثَ مِنّا؛ خداوندا! نعمت گوش و چشم و قوّت جسم و جان ما را تا زمانى که زنده ايم بر ما ارزانى دار و آن ها را وارث ما قرار ده».
راستى چنين است که انسان اگر در اواخر عمر، نعمت چشم و گوش و قدرت و جسم و روح را از دست بدهد به مرده متحرکى مبدّل مى شود که شهد حيات در کام او از زهر هم تلخ تر است و هر لحظه آرزوى مرگ و رهايى از آن حالت را مى کند.
بديهى است که منظور از دعاى مذکور اين نيست که خداوند در پايان عمر، نخست جان انسان را بگيرد و بعد از مدّتى چشم و گوش او را، بلکه منظور اين است که تا پايان عمر تمام اعضاى او سالم باشند.
در سومين درخواست، عرضه مى دارد: «خداوندا! به تو پناه مى بريم که از گفتارت روى گردان شويم يا به کناره گيرى از آيينت فريفته گرديم يا هوا وهوس هاى سرکش، ما را به پيروى از خود بکشاند و از هدايت هاى تو بازدارد»؛ (اللَّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِکَ أَنْ نَذْهَبَ عَنْ قَوْلِکَ، أَوْ أَنْ نُفْتَتَنَ عَنْ دِينِکَ، أَوْ تَتَابَعَ بِنَا أَهْوَاؤُنَا دُونَ آلْهُدَى الَّذِي جَاءَ مِنْ عِنْدِکَ!).
امام (عليه السلام) در اين دعا از سه گناه و مشکل بزرگ به خدا پناه مى برد: 1. انسان اوامر و نواهى الهى را به فراموشى بسپارد و از کنار آن سرسرى بگذرد.
2. وسوسه هاى فتنه انگيزان در دل انسان نفوذ کند و او را از حق منحرف سازد.
3. هواى نفس بر انسان چيره شود و او را از هدايت الهى بازدارد.
به يقين اگر اين دعاهاى سه گانه که هر يک با «اللَّهُمَّ» آغاز شد در درگاه الهى به اجابت برسد، تمام خير و سعادت دنيا و آخرت نصيب انسان مى گردد و چه خوب است که اين دعاها را به خاطر بسپاريم و هر زمان حال دعا دست داد رو به درگاه خدا کنيم و آن ها را از خدا بخواهيم.
امام (عليه السلام) در بخش اوّل و دوم اين دعا سخن را به صورت متکلّم وحده آورده است، ولى در بخش آخر، آن را به صيغه متکلم مع الغير ذکر مى کند تا هم مصلحت خويش را از خدا خواسته باشد و هم مصالح همه مسلمانان را.
* * *
پاورقی ها
«أضام» از ريشه «ضيم» بر وزن «عين» به معناى ظلم کردن و خوار نمودن گرفته شده است.
«أضطهد» از ريشه «ضهد» بر وزن «مهد» به معناى مقهور ساختن گرفته شده است و «اضطهاد» به معناى شدت در مقهور کردن است. فاطر، آيه 15. اعراف، آيه 178. آل عمران، آيه 160. بحارالانوار، ج 95، ص 413، دعاى شب نيمه شعبان؛ الاقبال بالأعمال الحسنه، ج 3، ص 321. «تتابع» از ريشه «تتابع» (مصدر باب تفاعل) به معناى به سرعت به سوى چيزى بردن است.
«أضطهد» از ريشه «ضهد» بر وزن «مهد» به معناى مقهور ساختن گرفته شده است و «اضطهاد» به معناى شدت در مقهور کردن است. فاطر، آيه 15. اعراف، آيه 178. آل عمران، آيه 160. بحارالانوار، ج 95، ص 413، دعاى شب نيمه شعبان؛ الاقبال بالأعمال الحسنه، ج 3، ص 321. «تتابع» از ريشه «تتابع» (مصدر باب تفاعل) به معناى به سرعت به سوى چيزى بردن است.