خطبه در يک نگاه
درباره اين که انگيزه امام (عليه السلام) از ايراد اين خطبه ـ يا به تعبير ديگر، نگارش اين نامه ـ چه بوده است، بعضى از محقّقان معتقدند که بعد از اشغال مصر ازسوى عمّال معاويه و شهادت محمّد بن ابى بکر، گروهى، از آن حضرت خواستند که نظر خود را درباره خلفاى گذشته بيان فرمايد. حضرت در پاسخ فرمود: «آيا اکنون، موقع اين سؤال است؟ مگر خبر نداريد که مصر اشغال شده و شيعيان مرا کشته اند (چرا مسائل واجب و حياتى را رها کرده، به مسائلى که وقت براى آن بسيار است، خود را مشغول کرده ايد؟)» سپس فرمود: «من نامه اى به دست شما مى دهم که پاسخ سؤالات شما در آن است، ولى از شما مى خواهم که حقوق از دست رفته مرا حفظ کنيد».
گاه تصوّر مى شود که ذيل اين خطبه که دعوت به جهاد مى کند، با سخن مذکور، منافات دارد و نشان مى دهد که اين کلام، قبل از جنگ صفّين از آن حضرت صادر شده است؛ ولى ممکن است اين سخن، اشاره به جنگى باشد که حضرت، قبل از شهادت خود، مردم را براى آن آماده مى ساخت، هر چند حادثه دردناک شهادت ايشان، مانع از اقدام به آن جنگ شد.
به هر حال، اين خطبه از سه بخش تشکيل شده است: بخش نخست، به وضع عرب در عصر جاهليت و در آستانه بعثت پيغمبر اکرم (صلي الله عليه و آله) اشاره مى کند و نشان مى دهد که آن ها گرفتار چه بدبختى ها و مشکلات عظيمى بودند که به برکت ظهور پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) ، از آن رهايى يافتند.
در بخش دوم، به حوادث بعد از رحلت پيامبر (صلي الله عليه و آله) اشاره مى کند که چگونه حقِّ مسلَّمِ آن حضرت، يعنى خلافت را از وى گرفتند و او را تنها گذاشتند گذاشتند و امام (عليه السلام) (براى حفظ اسلام و قرآن) سکوت کرد، در حالى که سخت نگران و ناراحت بود.
در بخش سوم، به داستان بيعت مشروط عمرو بن عاص با معاويه اشاره مى کند که به آن همه صدمات جانى و مالى و اخلاقى بر مسلمانان منجر شد و در پايان خطبه، دستور مى دهد که براى کوتاه کردن دست آن گروه ظالم و ستمگر، آماده نبرد شوند.