چهره واقعى دنيا!
امام (عليه السلام) در اين فراز، دنيا را به شدّت نکوهش مى کند؛ چرا که در آخرين جمله هاى فراز قبل، سخن از سراى امتحان و عبرت بود و در اين فراز ويژگى هاى اين سراى امتحان و عبرت را با تعبيراتى بسيار گويا و رسا و تکان دهنده، شرح مى دهد و از سوى ديگر، در فراز گذشته سخن از تقوا بود و مى دانيم که مانعِ بزرگ تقوا، حبّ دنيا و علاقه شديد به زندگى مادّى است و با نکوهش شديدى که امام (عليه السلام) از آن فرموده، قدر و قيمت دنيا و زرق وبرق آن، در نظرها کاسته مى شود و انگيزه هاى تقوا قوى تر و موانع آن، ضعيف تر مى گردد.
در آغاز اين فراز، به هشت ويژگى از ويژگى هاى دنيا اشاره کرده، مى فرمايد : «دنيا آبشخورش تيره، و راه ورود به اين آبگاه، پُرگِل و لاى است»؛ (فَإِنَّ الدُّنْيَا رَنِقٌ مَشْرَبُهَا، رَدِغٌ مَشْرَعُهَا).
معمولاً سطح بسيارى از رودخانه هاى بزرگ که انسان ها از آب آن استفاده مى کنند از زمين هاى مجاور پايين تر است، به گونه اى که هرگز نمى توان درکنار آن رفت و از آب آن استفاده کرد، لذا بخشى از ساحل رودخانه را کنده و پايين مى برند و با يک شيب مناسب، راه وصول به آب را آسان مى سازند؛ عرب اين راه را «شريعه» يا «مشرع» مى نامد و آن جا که به آب منتهى مى شود «مشرب» ناميده مى شود؛ حال اگر اين راه، آلوده به گِل ولاى و لجن باشد، يا محلّ وصول به آب، چنان باشد که آب را گِل آلود کند، استفاده از آب بسيار مشکل مى شود و به همين دليل اخيراً شريعه را به صورت مناسبى مى سازند، يا به آن، پلّه مى دهند تا هر دو مشکل حل شود.
امام (عليه السلام) در اين تشبيه زيبا، مواهب دنيا را به آب تشبيه مى کند؛ ولى متأسّفانه راه رسيدن به آن از لجن زارها مى گذرد و نقطه وصول به آب جايى است که آب را گل آلود مى کند؛ به همين دليل، اين آب از دور، تشنگان را به سوى خود دعوت مى کند، امّا هنگامى که به سوى آن گام برمى دارند، به مشکلات عجيب، گرفتار مى شوند و هرگز به آب گوارا نيز دست نمى يابند و به راستى، مواهب دنيا اعمّ از مال و مقام و تجمّلات، همه همين گونه است؛ زيرا براى وصول به دنيا، انسان بايد از بسيارى از فضايل اخلاقى چشم بپوشد و تن به آلودگىِ دروغ و خيانت و تحمّل ذلّت و مانند آن بدهد، که هرکدام باتلاقى است بر سر راه وصول به آن! و هنگامى که به آن مى رسد انواع مزاحمت ها و حسادت ها و تهاجم ها، اين آب را تيره و تار مى سازد.
در سومين و چهارمين توصيف، مى فرمايد: «چشم اندازش فريبنده، و باطن آن کُشنده است!»؛ (يُونِقُ مَنْظَرُهَا، وَ يُوبِقُ مَخْبَرُهَا).
اين دوگانگى ظاهر و باطن که در دنياست، به صورت هاى گوناگونى در تعبيرات پيشوايان بزرگ اسلام آمده است؛ گاه دنيا را به مار خوش خطّ و خالى تشبيه کرده اند که سمّ قاتل در درون آن است: «فَإِنَّمَا مَثَلُ الدُّنْيَا مَثَلُ الْحَيَّةِ: لَيِّنٌ مَسُّهَا، وَ قَاتِلٌ سَمُّهَا».
و گاه تشبيه به زن زيبا و آرايش کرده اى شده که شوهرانش را يکى پس از ديگرى به قتل مى رساند.
وجود اين اوصاف براى دنيا از هيچ انسان آگاهى پوشيده نيست؛ دورنماها دل انگيز و فريبا و درون ها خطرناک و کشنده است.
در پنجمين وصف، اشاره به ناپايدارى و بى اعتبارى دنيا فرموده، چنين مى گويد: «دنيا فريبى است گذرا، و پرتوى است ناپايدار، و سايه اى است زوال پذير و تکيه گاهى است نااستوار!»؛ (غُرُورٌ حَاِئلٌ، وَ ضَوْءٌ آفِلٌ، وَظِلٌّ زَائِلٌ، وَ سِنَادٌ مَائِلٌ).
بى شک، دنيا زيبايى ها و فريبندگى هايى دارد؛ ولى تا انسان بخواهد از آن بهره اى بگيرد، پايان مى يابد. به همين دليل امام (عليه السلام) از آن تعبير به «غُرورٌ حَائِل» کرده؛ زيرا «غُرور» به معناى فريبندگى است که لازمه زيبايى هاى ظاهرى است (در حالى که «غَرور»، بر وزن قبول، به معناى شخص فريب کار است و لذا «شيطان» را «غَرور» گفته اند).
«حَائِل»، هم به معناى گذرا آمده است و هم به معناى چيزى که ميان دو شىء فاصله شود، که هر دو به يک ريشه بازمى گردند (زيرا چيزى که مى گذرد، ميان ما و آن، حائلى ايجاد مى شود). مواهب دنيا درخششى دارد، به همين دليل امام (عليه السلام) از آن تعبير به «ضَوء» کرده ولى اين درخشش دوامى ندارد و به زودى غروب مى کند، از اين رو، از آن تعبير به «آفل» شده است. به طور موقّت سايه اى آرام بخش دارد؛ امّا همچون سايه به دست آمده از تابش آفتاب است بر درختان، که دوامى ندارد و زوال مى يابد. و لذا «ظِلٌّ زَائِل» فرموده است.
مواهب دنيا مى تواند تکيه گاه باشد، امّا افسوس که اين تکيه گاه استوار نيست و به همين علت فرموده است: «سِنَادٌ مَائِل».
سپس به ويژگى هاى ديگرى از دنيااشاره مى کندو به تعبير ديگر، همان صفات پيشين را با تشبيهات و تعبيرات ديگرى مطرح مى کند و مى فرمايد: «به گونه اى که افراد گريزان، با آن انس مى گيرند و منکرانش به آن دل مى ببندند، ولى ناگهان همانند اسبى چموش که غافلگيرانه پاهاى خود را بلند مى کند و سوارش را به زمين مى افکند، آن ها را به زمين مى زند و با دام هاى خود آن ها را گرفتار مى سازد و تيرهاى خود را به سوى آنان پرتاب مى کند!»؛ (حَتَّى إِذَا أَنِسَ نَافِرُهَا، وَ آطْمَأَنَّ نَاکِرُهَا، قَمَصَتْ بِأَرْجُلِهَا، وَ قَنَصَتْ بِأَحْبُلِهَا، وَ أَقْصَدَتْ بِأَسْهُمِهَا).
امام (عليه السلام) در سه تشبيه، وضع دنيا را مشخّص فرموده است: نخست دنيا را به مرکبى تشبيه مى کند که ظاهراً راهوار است، امّا چيزى نمى گذرد که جنون آن گُل مى کند و سرکش مى شود و سوار خود را به زمين مى افکند! و سپس به صيّادى تشبيه مى کند که دام هاى خود را گسترده و دانه هاى جالبى در آن پاشيده، هنگامى که صيد به آن نزديک مى شود، چنان آن را گرفتار مى کند که راه فرار ندارد! سرانجام به صيّادى تشبيه مى کند که در کمينگاهى است، ناگهان از آن جا بيرون مى آيد و تيرهاى خود را يکى بعد از ديگرى به سوى انسان پرتاب مى کند!
قابل توجّه اين که، جمله: «حَتَّى إِذَا أَنِسَ نَافِرُهَا...» اشاره به اين حقيقت مى کند که فريبندگى دنيا چندان ساده نيست، که به آسانى بتوان از آن گذشت! بلکه مخالفان، منکران، بيزاران و زاهدان را گاه به سوى خود مى کشد و در دام خويش گرفتار مى سازد و اين هشدارى است به همه ما که دام هاى دنيا را ساده نپنداريم و«در طريقت، تکيه بر تقوا و دانش نکنيم» و پيوسته با ذکر «أَللّهُمَّ لا تَکِلْنِي إِلَى نَفْسِي طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً» خود را در سايه لطف حق قرار دهيم؛
صدهزاران دام و دانه است اى خدا! *** ما چو مرغان حريص و بى نوا
دم به دم وابسته دامِ نويم *** هر يکى گر باز و سيمرغى شويم
مى رهانى هر دمى ما را و باز *** سوى دامى مى رويم اى بى نياز
گر عناياتت شود با ما مقيم *** کى بود خوفى از آن دزدِ لئيم
سپس به سرانجام کار انسان در اين جهان اشاره کرده و عاقبت او را چنين بيان مى فرمايد: «(آرى) دنيا ريسمان مرگ را بر گلوى او مى افکند و کشان کشان به سوى گورى تنگ و جايگاهى وحشتناک مى برد، جايى که محلّ خويش را در بهشت و دوزخ مى بيند و پاداش اعمال خود را مشاهده مى کند!»؛ (وَ أَعْلَقَتِ آلْمَرْءَ أَوْهَاقَ آلْمَنِيَّةِ قَائِدَةً لَهُ إِلَى ضَنْکِ آلْمَضْجَعِ، وَ وَحْشَةِ الْمَرْجِعِ، وَ مُعَايَنَةِ آلْـمَحَلِّ، وَ ثَوَابِ آلْعَمَلِ). بى شک، دنياپرستان و دنيادوستان، حاضر نيستند دل از آن برکنند؛ ولى دنيا بى رحمانه طنابِ مرگ را بر گردن آن ها مى افکند و آن ها را به زور از خانه هاى آباد و قصرهاى زيبا، به گورهاى تنگ و تاريک مى کشاند! جايى که انسان را غرق در وحشت و اضطراب مى کند و از همه مشکل تر اين که، پرده ها از برابر چشم او کنار مى رود و جايگاه خويش را در قيامت مى بيند و اگر مستحقّ عذاب است، شعله هاى آتش جهنّم را با چشم خويش مشاهده مى کند و وحشت او ـ که به دليل جدايى از مال و مقام و زن و فرزند، شديد شده است ـ به اوج خود مى رسد.
سپس امام (عليه السلام) در ادامه اين سخن اشاره به اين نکته مى کند که آنچه درباره دنيا و ابناى دنيا بيان فرموده، مخصوص گذشتگان يا گروه معيّنى نبوده است و اين «آب شيرين و شور، بر خلايق مى رود تا نفخ صور» و تمام انسان ها در دايره اين آزمايش بزرگ الهى قرار دارند و فرمان مرگ بر پيشانى همه نوشته شده و بقا و ابديّت مخصوص ذات خداست؛ مى فرمايد: «و اين گونه، پيوسته نسل هاى بعد، به دنبال پيشينيان در حرکت اند، نه مرگ از تباه کردن آن ها دست برمى دارد و نه بازماندگان (از سرنوشت پيشينيان عبرت مى گيرند و) از گناه و عصيان روى گردان مى شوند!»؛ (وَ کَذلِکَ آلْخَلَفُ بِعَقْبِ السَّلَفِ، لاَ تُقْلِعُ آلْمَنِيَّةُ آخْتِرَامآ، وَ لاَيَرْعَوِي آلْبَاقُونَ آجْتِرَامآ).
آرى: «همچون آنان عمل مى کنند، و همانندشان گام برمى دارند، تا به پايان جهان برسند، و در مسير فنا قرار گيرند!»؛ (يَحْتَذُونَ مِثَالا، وَ يَمْضُونَ أَرْسَالا، إِلَى غَايَةِ الِانْتِهَاءِ، وَ صَيُّورِ آلْفَنَاءِ).
در واقع، در اين بيان نورانى به دو نکته اشاره شده است:
نخست اين که: مبادا گروهى تصوّر کنند که از اين قانون عمومى جهان، مستثنا هستند و خود را جاودانه پندارند و زندگى را ابدى فرض کنند.
ديگر اين که: به آثار گذشتگان با چشم عبرت بنگرند! «به خوابگاه شهيدان نظرى بيفکنند و بى مهرى زمانه رسوا را نظاره کنند!»:
اين دشت خوابگاه شهيدان است *** فرصت شمار وقت تماشا را
بشکاف خاک را و ببين آنگه *** بى مهرى زمانه رسوا را
از عمر رفته نيز شمارى کن *** مشمار جدى و عقرب و جوزا را
تعبير به «اِخْتِرام» با توجّه به اين که ريشه اين لغت به معناى بريدن و قطع کردن و شکاف دادن است (و لذا بعضى از مفسّران نهج البلاغه، «موت اخترامى» را به معناى مرگى که قبل از مدّت طبيعى، دامان انسان را مى گيرد تفسير کرده اند)
گويا اشاره به اين نکته است که يکى از مشکلات زندگى دنيا، اين است که کمتر کسى به موت طبيعى از دنيا مى رود؛ يعنى تمام استعدادهاى وجودى خود را براى بقا صرف کند و زندگى اش پايان گيرد؛ بلکه غالباً عوامل گوناگونى چه از درون و چه از بيرون، چه روانى و چه جسمانى، چه حوادث فردى و چه اجتماعى، رشته عمر آدمى را پاره مى کند و به همين دليل، هيچ کس نمى تواند به حياتِ خود ـ حتّى براى يک روز و يک ساعتِ آينده ـ صددرصد اميدوار باشد!
امّا چرا با اين همه، باز امام (عليه السلام) مى فرمايد: «باقى ماندگان از گناه بازنمى ايستند»؛ (لاَيَرْعَوِي آلْبَاقُونَ آجْتِرَامآ).
اين نيست مگر به دليل غفلت و بى خبرى و وسوسه هاى نفس امّاره و شياطين که بر وجود انسان ها چيره مى شوند و بر چشم بصيرتشان پرده مى افکنند؛ همچون مرغان بى خبرى که دانه ها را مى بينند، ولى دام صيّاد را در کنار آن نمى بينند و به دام مى افتند. نکته
ناپايدارى اين جهان
درباره ناپايدارى و بى وفايى و زودگذر بودن دنيا، هم در آيات قرآن و هم در روايات اسلامى، سخن بسيار آمده است. قرآن در تشبيه جالبى زندگى دنيا را به بارانى تشبيه مى کند که از آسمان نازل مى شود و گياهان رنگارنگ و پرطراوت و زيبا از آن مى رويد، امّا چند صباحى که گذشت، سير نزولى آن ها شروع مى شود، آب و رنگ خود را از دست مى دهند و پژمرده و خشکيده مى شوند و تندبادِ خزان، آن ها را به هر سو پراکنده مى سازد: (وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَّثَلَ الْحَيوةِ الدُّنْيَا کَمَاءٍ أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِيماً تَذْرُوهُ الرِّيَاحُ وَ کَانَ اللّهُ عَلَى کُلِّ شَىْءٍ مُقْتَدِرآ)؛ «(اى پيامبر!) زندگى دنيا را براى آنان به آبى تشبيه کن که از آسمان فرو مى فرستيم؛ و به وسيله آن، گياهان زمين (سرسبز مى شود و) درهم فرو مى رود. اما بعد از مدتى مى خشکد؛ و بادها آن را به هرسو پراکنده مى کند؛ و خداوند بر همه چيز تواناست». در اين فراز از نهج البلاغه نيز، امام (عليه السلام) ترسيم بسيار گويايى از بى اعتبارى دنيا بيان فرموده که راستى تکان دهنده است و غافل ترين افراد را ـ هر چند براى مدّت کوتاهى ـ از خواب غفلت بيدار مى سازد و نظير آن در نهج البلاغه فراوان است و شايد اين همه تأکيدات به اين دليل است که عصر امام (عليه السلام) عصرى بود که بر اثر پيشرفت اسلام در جهان و فتوحات عظيم، ثروت زيادى به پايتخت کشور اسلام و مناطق ديگر منتقل شده بود و حتّى آثار سلاطين و شاهان در آن ديده مى شد و به سبب همين سيل ثروت، گروه زيادى به دنياپرستى کشيده شدند، که آثار بسيار بدى در جامعه اسلامى پيدا کرد. امام (عليه السلام) اين معلّم بزرگ آسمانى، با زهدِ عملىِ بى مانندش از يک سو، و با کلمات بيدارگرش از سوى ديگر، دربرابر اين سيل بنيان کن ايستاد.
شعرا و اديبان نيز در هر عصر و زمان، درباره بى اعتبارى و بى وفايى دنيا اشعار زيادى سروده و آثار نغزى از خود به يادگار گذاشته اند.
ولى عجب اين که نه آن آيات و روايات و نه اين نظم و نثرها، سبب بيدارى کامل دنياپرستان نشده است و همچنان به راه انحرافى خود ادامه مى دهند و به پيش مى تازند. آرى، مؤمنان آگاه، و قلب هايى که هنوز نور علم و ايمان از آن برچيده نشده، به اندازه کافى عبرت مى گيرند و از اين زلال پند و اندرزها، سيراب مى گردند و به اصلاح خويش مى پردازند:
همّت مردانه خواهد گذشتن از جهان *** يوسفى بايد که بازار زليخا بشکند!