آغاز و انجام زندگى انسان
در اين بخش از خطبه، امام (عليه السلام) به بحث مهم ديگرى پرداخته و آن، آفرينش انسان از دوران جنينى تا پايان عمر و سپس چشم پوشيدن از دنيا و حضور در صحنه قيامت است؛ تا بحث هاى گذشته را که درباره خطرات شيطان و لزوم فراهم کردن زاد و توشه تقوا بود، تکميل کند. و به تعبير ديگر: انسان، هوشيار باشد و به وظايف اصلى اش بپردازد و از وسوسه هاى شيطان برحذر باشد، مى فرمايد: «(اکنون درباره آفرينش انسان و مراحل زندگى او با شما سخن مى گويم:) همين انسانى که خداوند او را در تاريکى هاى رَحِم و در پرده هاى متراکم به صورت نطفه اى فرو ريخت، سپس او را به شکل خون بسته و نامشخّصى قرار داد، و بعد از آن به صورت جنين کامل، سپس نوزادى شيرخوار، و بعد کودک، سپس نوجوانى درآورد»؛ (أَمْ هَذَا الَّذِي أَنْشَأَهُ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْحَامِ، وَ شُغُفِ الْأَسْتَارِ، نُطْفَةً دِهَاقاً، وَ عَلَقَةً مِحَاقاً، وَ جَنِيناً وَ رَاضِعاً، وَ وَلِيداً وَ يَافِعاً).
در واقع امام (عليه السلام) در اين جا به شش مرحله از زندگانى انسان اشاره کرده است، که سه مرحله مربوط به دوران جنين و پيش از تولّد و سه مرحله ديگر مربوط به دوران بعد از تولّد است.
دوران هايى که با سرعت مى گذرد و هر کدام ويژگى خود را دارد؛ بعضى فوق العاده شگفت انگيز و بعضى عبرت آميز است. خداوند توانا، بر قطره آبى که هيچ شکلى ندارد، در درون ظلمت هاى متراکمِ «مشيمه» و «رحم» و «شکم مادر»، صورتگرى مى کند و به علقه مِحاق (خون بسته شده فاقد شکل)، زيباترين و جالب ترين شکل را مى دهد و بعد از نموّ کامل جنين، با يک فرمان عجيب، آن را به اين جهان مى فرستد و در مسير حيات و مراحل تکامل، او را هدايت مى فرمايد و هر روز در شأن و شرايط و مقامى است.
سپس به ابزار و وسايل مهمّى که در اختيار انسان گذاشته و او را با جهان خارج مربوط مى کند، اشاره کرده و مى فرمايد: «سپس به او عقلى نگهدارنده، زبانى گويا و چشمى بينا بخشيد، تا درک کند و عبرت گيرد، و از بدى ها بپرهيزد»؛ (ثُمَّ مَنَحَهُ قَلْبآ حَافِظآ، وَ لِسَانآ لاَفِظآ، وَ بَصَرآ لاَحِظآ، لِيَفْهَمَ مُعْتَبِرآ، وَ يُقَصِّرَ مُزْدَجِرآ). خداوند به او عقل داد تا نيکى و بدى را بشناسد، و زبان داد تا پرس وجو کند و علوم خود را به ديگران منتقل سازد و چشم داد تا حقايق حسّى را با آن درک کند و هدف نهايى از اين سه موهبت بزرگ، اين بود که فرمان هاى الهى را بفهمد و از آنچه در اطراف اوست، درس عبرت بياموزد و از آنچه شايسته مقام او نيست، پرهيز کند. در واقع سه منبع مهمّ شناخت، يعنى: عقل و زبان و چشم، که به ترتيب براى درک مطالب فکرى، و نقلى، و عينى و حسّى است، در اين عبارت کوتاه جمع شده و به انسان دستور داده شده که آن ها را در مسير سعادتش به کار گيرد.
سپس مى فرمايد: «اين وضع ادامه مى يابد، تا انسان به حدّ اعتدال و کمال برسد، و بر پاى خود بايستد، در اين هنگام سرکشى کرده، مى گريزد و بى پروا در بيراهه گام مى نهد»؛ (حَتَّى إِذَا قَامَ آعْتِدَالُهُ، وَ آسْتَوَى مِثَالُهُ، نَفَرَ مُسْتَکْبِرآ، وَ خَبَطَ سَادِرآ).
درست است که همه انسان ها چنين نيستند، ولى کلام امام (عليه السلام) ناظر به اکثريتى است که در بسيارى از جوامع، هنگامى که توان يافتند و به قدرت رسيدند، همه چيز را به فراموشى مى سپارند و همچنين هشدارى است به مؤمنان فرمانبردار، که مراقب حال خويش باشند و شکر نعمت ايمان و تقوا را به جا آورند.
در ادامه اين سخن مى فرمايد: «اين در حالى است که سعى دارد به تمام هوس هاى خود جامه عمل بپوشاند»؛ (مَاتِحآ فِي غَرْبِ هَوَاهُ).
«و براى به دست آوردن دنيا خود را به رنج و تعب مى افکند، و براى لذّات آن پيوسته تلاش مى کند، و هرچه از خواهش هاى نفس در فکرش خطور مى کند به آن جامه عمل مى پوشاند»؛(کَادِحآ سَعْيآ لِدُنْيَاهُ، فِي لَذَّاتِ طَرَبِهِ، وَ بَدَوَاتِ أَرَبِهِ).
اين تعبيرات، اشاره به بى خبرانى است که تمام سعى و تلاش خود را در طريق به چنگ آوردن مال و منال دنيا و لذّت هاى زودگذر و اشباع هوى و هوس ها به کار مى گيرند؛ گويى از آفرينش آن ها هيچ هدفى جز اين نبوده است؛ اين در حالى است که باچشم خود، ناکامى ها و شکست ها، و بيمارى ها و مرگ و ميرها را مى بينند.
امّا همان گونه که امام (عليه السلام) در ادامه اين سخن مى فرمايد: «او هرگز فکر نمى کند مصيبتى برايش پيش آيد و هيچگاه از روى تقواى الهى در پيشگاهش خضوع نمى کند، از اين رو، سرانجام چشم از دنيا فرو مى بندد، در حالى که در گمراهى و غرور، گرفتار و در ميان اشتباهات و خطاهاى زندگى کوتاه خود، غوطه ور است؛ اين در حالى است که در برابر آنچه از دست داده، عوضى به دست نياورده، و هيچ يک از وظايف واجب خود را انجام نداده است»؛ (ثُمَّ لاَيَحْتَسِبُ رَزِيَّةً، وَ لاَ يَخْشَعُ تَقِيَّةً؛ فَمَاتَ فِي فِتْنَتِهِ غَرِيرآ{6}، وَ عَاشَ فِي هَفْوَتِهِ{7} يَسِيرآ، لَمْ يُفِدْ عِوَضآ، وَ لَمْ يَقْضِ مُفْتَرَضآ). چه دردناک است حال کسى که اين گونه در گرداب غرور و غفلت، گرفتار شده است! سرمايه عمر را از کف داده و تنها چند روزى به لذّات آميخته با نکبت ها دل خوش کرده و سرانجام با دست خالى، دنيا را ترک گفته و با نامه سياه، در محضر عدل الهى حاضر مى شود. نکته
عفو تو و خطاى من، بخل من و عطاى تو!
در اين بخش از خطبه، امام (عليه السلام) به موارد متعدّدى از نعمت هاى الهى بر انسان، از دوران آفرينش در رحم مادر گرفته، تا هنگام تولّد و سپس پيمودن مراحل تکامل، اشاره مى فرمايد و نشان مى دهد که خداوندِ قادرِ متعال، چگونه او را در ظلمات رَحِم و در پشت پرده هاى تاريک، هر روز خلقتى تازه و نوين بخشيد؛ و بعد از گام نهادن در جهان بيرون، چگونه تمام ابزارِ شناخت و معرفت را در اختيار او قرار داد؛ قلبى دانا، چشمى بينا و زبانى گويا به او بخشيد؛ ولى اين انسان ناسپاس و نمک نشناس، همين که به قدرت رسيد، هدف آفرينش خويش را فراموش کرد. گويى جز خواب و خور و لذّت و شهوت هدفى در کار نبود؛ همچون حيوان پروارى در اين لذّات غوطه ور شد و هشدارهاى الهى که به صورت مصائب و درد و رنج ها و پايان عمرها، يکى پس از ديگرى به او داده مى شد، همه را نشنيده و ناديده گرفت؛ گويى چنين مى پنداشت که مرگ، هميشه براى همسايه است و درد و رنج براى بيگانه. گويى چنين فکر مى کرد که عمرى جاويدان دارد و لذّاتى بى پايان، نه امر و نهى الهى شامل او مى شود و نه دعوت پيامبران خدا، متوجّه اوست.
ولى به سرعت، روزهاى عمرش سپرى شد و با دستى تهى به سراى ديگر شتافت. سيلى اجل بر صورت او نواخته شد و در لحظه مرگ، بيدار گشت؛ امّا راهى براى بازگشت نبود و تمام پل ها، در پشت سرش ويران شده بود.