اى برتر از خيال و قياس و گمان و وهم!
امام (عليه السلام) در اين فراز، براى تبيين هرچه بيشتر حقيقتى که در فراز قبل، درباره نارسايى عقل انسان ها براى درک کنه صفات خدا، آمده بود، تعبيرات عميق تر و گوياترى دارد و ضمن يک قضيّه شرطيّه ـ که با چهار شرط معطوف به هم و دو جزاى شرط آمده است ـ اين حقيقت را کاملا برملا ساخته که هر انسانى، هر قدر عميق فکر کند و از طريق عقل و شهود براى رسيدن به کنه صفات خدا تلاش نمايد، هرگز به جايى نمى رسد و نبايد هم برسد؛ چرا که او ذاتى است فوق «ما لايتناهى بما لايتناهى؛ بى نهايت بالاتر از بى نهايت» و عقول انسانى از هر نظر متناهى و محدود است، مى فرمايد:
«او خداوند توانايى است که اگر نيروى اوهام و انديشه ها براى درک گستره قدرتش به کار افتد، و افکار بلندِ مبرّاى از وسوسه ها براى فهم عميق غيب ملکوتش به جولان درآيد، و قلب هاى مملوّ از عشقِ به او براى پى بردن به کيفيّات صفاتش به کوشش پردازد و عقل هاى پرتوان، با دقّت و باريک بينى هر چه بيشتر، براى درک ذات پاکش ـ در آن جايى که توصيفات بشرى به آن نمى رسد ـ گام بردارد، دست ردّ بر سينه همه آن ها مى زند، و همه را به عقب مى راند، در حالى که تاريکى هاى غيب را مى شکافند (و سرگردان اند) و براى خلاصى از اين تاريکى ها به خداوند سبحان پناه مى برند؛ (و از گرفتار شدن در دام شرک و تشبيه بيمناک اند)»؛ (هُوَ الْقَادِرُ الَّذِي إِذَا ارْتَمَتِ الْأَوْهَامُ لِتُدْرِکَ مُنْقَطَعَ قُدْرَتِهِ، وَ حَاوَلَ الْفِکْرُ الْمُبَرَّأُ مِنْ خَطَرَاتِ الْوَساوِسِ أَنْ يَقَعَ عَلَيْهِ فِي عَمِيقَاتِ غُيُوبِ مَلَکُوِتِهِ، وَ تَوَلَّهَتِ الْقُلُوبُ إِلِيْهِ، لِتَجْرِىَ فِي کَيْفِيَّةِ صِفَاتِهِ، وَ غَمَضَتْ مَدَاخِلُ الْعُقُولِ فِي حَيْثُ لاَتَبْلُغُهُ الصِّفَاتُ لِتَنَاوُلِ عِلْمِ ذَاتِهِ، رَدَعَهَا وَ هِيَ تَجُوبُ مَهَاوِيَ سُدَفِ الْغُيُوبِ، مُتَخَلِّصَةً إِلَيْهِ ـ سُبْحَانَهُ ـ ).
در واقع امام (عليه السلام) در اين جا به چهار عامل تلاشگر براى شناخت کنه صفات، اشاره مى فرمايد: نخست افکار عادى تصفيه نشده، سپس افکار پاکِ از هر گونه وسوسه، و بعد از آن، قلب هاى آکنده از عشق به خدا که در مسير شهود پيش مى روند، و سرانجام عقول باريک بين و دقيق، که از راه هاى استدلالى و نظرى، مسائل را دنبال مى کنند، و مى فرمايد: هيچ يک از اين ها قادر به درک کنه صفات و ذات او نيستند و آن قدر آن ذات و صفات، نور خيره کننده دارد که چشم هاى عقول را از کار مى اندازد و پويندگان اين راه را به عقب مى راند. به گفته شاعر:
«فِيکَ يَا أُعْجُوبَةَ الْکَونِ غَدَا الْفِکْرُ کَلِيلا *** أَنْتَ حَيَّرْتَ ذَوِي اللُّبِّ وَ بَلْبَلْتَ الْعُقُولاَ
کُلَّمَا قَدَّمَ فِکْري فِيکَ شِبْرآ، فَرَّ مِيلا *** نَاکِصآ يَخْبِطُ فِي عَمْيَاءَ لا يَهْدِي سَبِيلا»
«در تو اى اعجوبه عالم هستى (اى خداى بزرگ) فکر، خسته و وامانده شده است»!
«تو صاحبان انديشه را حيران ساخته اى و عقل ها را به هم ريخته اى»! «هر زمان فکر من يک وجب به تو نزديک مى شود، يک ميل فرار مى کند!».
«آرى به عقب برمى گردد و در تاريکى ها غرق مى شود و راهى به پيش پيدا نمى کند!».
به گفته شاعر فارسى زبان:
مَلِکا ذکر تو گويم که تو پاکى و خدايى *** نروم جز به همان ره که توأم راهنمايى
نتوان وصف تو گفتن، که تو در وصف نگنجى *** نتوان شبه تو جُستن، که تو در وهم نيايى
همه درگاه تو جويم، همه از فضل تو پويم *** همه توحيد تو گويم، که به توحيد سزايى
برى از رنج و گدازى، برى از درد و نيازى *** برى از بيم و اميدى، برى از چون و چرايى
تو حکيمى، تو عظيمى، تو کريمى، تو رحيمى *** تو نماينده فضلى، تو سزاوار ثنايى
همه عزّى و جلالى، همه علمى و يقينى *** همه نورى و سرورى، همه جودى و جزايى
سپس در تکميل اين بحث مى افزايد: «سپس بازمى گردند و اعتراف مى کنند که هرگز با تلاش و کوشش، نمى توان به کنه ذات و صفات او رسيد، و با فکر و عقل نارساى بشر، نمى توان او را درک کرد، و اندازه عظمت و عزّتش در افکار انديشمندان نمى گنجد!»؛ (فَرَجَعَتْ إذ جُبِهَتْ مُعْتَرِفَةً بِأَنَّهُ لاَيُنَالُ بِجَوْرِ الإعْتِسَافِ کُنْهُ مَعْرِفَتِهِ، وَ لا تَخْطُرُ بِبَالِ أُولِي الرَّوِيَّاتِ خَاطِرَةٌ مِنْ تَقْدِيرِ جَلالِ عِزِّتِهِ).
تعبير به «إِرْتَمَتِ الأَوْهَامُ» اشاره به سرعت حرکات افکار عادى مردم، براى کشف عمق و گستره صفات خداست.
تعبير «حَاوَلَ الْفِکْرُ الْمُبَرَّأُ...» اشاره به انديشه هاى انديشمندانى است که روح و جان خود را از وسوسه هاى شياطين پاک کرده اند و آيينه قلب آن ها، آن قدر درخشان شده که حقايق را به خوبى منعکس مى کند.
تعبير به «تَوَلَّهَتِ الْقُلوُبُ إِلَيْهِ...» اشاره به تلاش و کوشش هايى است که در طريق معرفة الله و شناخت ذات و صفات پروردگار، از سوى مشتاقان و عاشقان، از طريق دل انجام مى گيرد.
و تعبير «وَ غَمَضَتْ مَدَاخِلُ الْعُقُولِ...» اشاره به عقل هاى توانايى است که دقيق ترين و باريک ترين راه هاى استدلال هاى نظرى را دريافته اند.
امام (عليه السلام) مى فرمايد: اگر انسان ها از اين شيوه هاى چهارگانه وارد بشوند، هر چند بسيارى از حقايق را مى توانند درک کنند؛ ولى کنه ذات و حقيقت صفات خدا، با هيچ يک از اين ها قابل درک نيست و اين عالى ترين بيانى است که مى توان درباره عجز بشر از درک کنه ذات و صفات پروردگار ذکر کرد.
البتّه اين حالت، نه به دليل خفاى ذات و صفات اوست بلکه از شدّت ظهور است؛ هيچ کس نمى تواند با چشم خود به طور دقيق تمام ريزه کارى هاى سطح خورشيد را ببيند؛ و اين، نه به دليل تاريکى آن، بلکه براثر شدّت نورانيّت آن است؛ آن جا که خورشيد ـ که ستاره متوسّطى از ميليون ها ستاره در کهکشان ماست ـ اين چنين باشد وضع ذات بى مثال حق روشن است. و به تعبير ديگر: انسان هرچه نزديک تر مى شود، آن چنان غرق نور و عظمت او مى گردد که به عجز و ناتوانى خود، بيشتر اعتراف مى کند!
ولى اين بدان معنا نيست که ما قائل به تعطيل شناخت ذات و صفات باشيم و بگوييم که ما مطلقآ نمى توانيم خدا را بشناسيم؛ بلکه آن قدر آثار علم و قدرت، و ذات وصفات او، جهان هستى را پر کرده که همه جا او را مى بينيم و همه جا نداى تسبيح او را مى شنويم؛ هر چند علم ما يک علم اجمالى است، نه تفصيلى.