ظاهر شدن خشکى ها و آرام شدن درياها
در خطبه اوّل نهج البلاغه خوانديم که امام (عليه السلام) هنگام شرح آفرينش زمين فرمود: «خداوند نخست آبى جارى ساخت که امواجى متلاطم و متراکم داشت و آن را بر پشت تندبادى شديد، سوار کرد؛ سپس به وسيله باد و طوفان شديد، امواج آب را به هم زد تا کف هايى بر روى آب نمايان شد و از آن کف هاى عظيم، آسمانها (و زمين) را آفريد».
در اين بخش از خطبه مورد بحث نيز، اشاره به مطلبى همانند آن مى کند: با تعبيرات تازه و جالب!
نخست مى فرمايد: «زمين را بر روى امواج پرهيجان و درياهاى مملوّ از آب فشرد»؛ (کَبَسَ الأَرْضَ عَلى مَوْرِ أَمْوَاجٍ مُسْتَفْحِلَةٍ، وَ لُجَجِ بِحَارٍ زَاخِرَةٍ).
«امواجى که قسمت هاى بالاى آن متلاطم بود و پيوسته به هم مى خورد و لايه اى ازکف ـ همانندکف هاى دهان شتر به هنگام مستى ـ برروى آن ها پديدآمد!»؛(تَلْتَطِمُ أَوَاذِيُّ أَمْوَاجِهَا، وَ تَصْطَفِقُ{6} مُتَقَاذِفَاتُ{7} أَثْبَاجِها{8}، وَ تَرْغُو{9} زَبَدآ کَالْفُحُولِ عِنْدَ هِيَاجِهَا). البته تعبيراتى مانند موج، دريا و کف و امثال آن براى امورى که قبل از آفرينش اين جهان وجود داشت، يعنى در آن زمانى که نه آبى بود نه دريا نه کف ها و نه حتّى شب و روز، تشبيهاتى است که مى تواند شَبَحى از آن جريان ها را در برابر ما مجسّم سازد.
اين تعبيرات ممکن است اشاره به موادّ مذابى باشد که در آغاز آفرينش وجود داشت و پيوسته بر اثر انفجارات عظيم متلاطم بود و به هم مى خورد و بخش هايى از موادّ آن، شبيه کف هاى عظيم، بر روى اين موادِ مذابِ بسيار گسترده، نمايان گشت که با حرکات دَوَرانى و يا براثر انفجارهاى درونى که هيچ کس جز خدا نمى داند، به فضا پرتاب شد و زمين و کواکب و سيّارات را به وجود آورد.
سپس امام (عليه السلام) به مرحله ديگرى از مراحل پيدايش جهان اشاره کرده، مى فرمايد: «(سپس) قسمت هاى سرکش آب پرتلاطم، بر اثر سنگينى، خضوع کرده و هيجان آن به سبب تماس با سينه زمين فرو نشست و کاملا تسليم و رام شد؛ چرا که زمين بر آن مى غلتيد»؛ (فَخَضَعَ جِمَاحُ الْمَاءِ الْمُتلاطِمِ لِثِقَلِ حَمْلِهَا، وَ سَکَنَ هَيْجُ ارْتِمَائِهِ إِذْ وَطِئَتْهُ بِکَلْکَلِهَا، وَ ذَلَّ مُسْتَخْذِيآ إِذْ تَمَعَّکَتْ عَلَيْهِ بَکَوَاهِلِهَا).
«و به اين ترتيب بعد از آن همه سر و صدا که براثر امواج خروشان پيدا شده بود، آب ساکن و آرام شد و همچون اسب افسار شده اى اسير و رام گشت!»؛ (فَأَصْبَحَ بَعْدَ اصْطِخَابِ أَمْوَاجِهِ،سَاجِيآ مَقْهُورآ، وَ فِي حَکَمَةِ الذُّلٌ مُنْقَادآ أَسِيرآ).
از اين تعبيرات چنين استفاده مى شود که پيدايش زمين (و کرات ديگر آسمانى) بر روى مادّه مذاب نخستين، به تدريج سبب آرامش آن گرديد و شور و هيجانش را فرو نشاند.
اين احتمال نيز وجود دارد که اين تعبيرات اشاره به باران هاى سيلابى آغاز پيدايش کره زمين باشد که اقيانوس هاى بسيار متلاطمى را تشکيل داد، ولى امواج خروشان آن به تدريج تحت تأثير جاذبه زمين فرو نشست و آرامشى نسبى در سطح اقيانوس ها پيدا شد و خشکى ها به مرور از زير آب سر برآورد، همان گونه که در جمله هاى بعد مى افزايد: «زمين نيز آرام شد و (خشکى ها) از دل امواج، به تدريج ظاهر و گسترده گشت و آب را از کبر و غرور و هيجان بى حد، بازداشت و از شدّت حرکاتش کاست، و بعد از آن همه جوش و خروش (کاملا) آرام شد و پس از آن همه جست و خيز متکبّرانه، در جاى خود ايستاد»؛ (وَ سَکَنَتِ الْأَرْضُ مَدْحُوَّةً فِي لُجَّةِ تَيَّارِهِ، وَ رَدَّتْ مِنْ نَخْوَةِ بَأْوِهِ وَ اعْتِلائِهِ، وَ شُمُوخِ{6} أَنْفِهِ وَ سُمُوِّ غُلَوَائِهِ، وَ کَعَمَتْهُ عَلَى کِظَّةِ جَرْيَتِهِ، فَهَمَدَ بَعْدَ نَزَقَاتِهِ{6}، وَ لَبَدَ{7} بَعْدَ زَيَفَانِ{8} وَ ثَبَاتِهِ{9}).
به اين ترتيب، طوفان هاى نخستين فرو نشست و باران هاى سيلابى قطع شد و امواج خروشان درياها بعد از آن همه جست و خيز، آرام گرفت و کره زمين آماده براى پذيرش حيات و پيمودن مراحل آمادگى براى اين موضوع شد، همان گونه که امام (عليه السلام) در فراز بعد به آن اشاره خواهد فرمود.
بعضى از شارحان نهج البلاغه از تعبيرات امام (عليه السلام) چنين استفاده کرده اند که آفرينش آب در فضا پيش از پيدايش کره زمين بوده{10}؛ ولى همان گونه که اشاره شد تعبير به آب ممکن است اشاره به موادّ مذاب سيّالى باشد که قبل از پيدايش آسمان و زمين وجود داشت و از درون آن، سيّارات و کرات و از جمله کره زمين به وجود آمد. .