ترجمه
آن روز روزى است که خداوند، اوّلين و آخرين را براى حسابرسى دقيق ودادن جزاى اعمال جمع مى کند، در حالى که همه با خضوع (و وحشت) به پا خاسته اند! اين در حالى است که عرق (از سر و رويشان فرو مى ريزد، به گونه اى که) بر دهانشان لجام زده، و لرزش زمين، تمام اندامشان را به حرکت درمى آورد و بهترين حال براى کسانى که در عرصه محشر حاضرند حال کسى است که جاى پايى پيدا کند و يا محلّى براى خود به دست آورد!
شرح و تفسیر
وحشت عظيم محشر!
همان گونه که اشاره شد، امام (عليه السلام) در بخش اوّل اين خطبه، جهت آماده سازى دل ها، اشاره به وضع مردم در روز قيامت مى کند و در عباراتى کوتاه و تکان دهنده، ويژگى هاى وحشت انگيز آن روز را شرح مى دهد. مى فرمايد: «آن روز روزى است که خداوند، اوّلين و آخرين را براى حسابرسى دقيق و دادن جزاى اعمال، جمع مى کند؛ در حالى که همه، با خضوع (و وحشت) به پا خاسته اند!»؛ (وَ ذَلِکَ يَوْمٌ يَجْمَعُ اللهُ فِيهِ الْأَوَّلِينَ وَ الاْخِرِينَ لِنِقَاشِ الْحِسَابِ، وَ جَزَاءِ الْأَعْمَالِ، خُضُوعآ، قِيامآ). تعبير به «اوّلين» و «آخرين» اشاره به اين حقيقت است که قيامت و حساب اعمال، براى همه انسان ها در يک روز و يک زمان خواهد بود؛ همان گونه که قرآن مجيد مى فرمايد: (وَ کُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَرْدآ)؛ «و همگى روز رستاخيز، تک وتنها نزد او حاضر مى شوند». و در جاى ديگر مى فرمايد: (قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِينَ وَالاْخِرينَ * لَمَجْمُوعُونَ إِلَى مِيقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ)؛ «بگو اوّلين و آخرين؛ همگى در موعود روزى معيّن گردآورى مى شوند».
تعبير به «نِقَاش» که به معناى دقّت در محاسبه است، نشان مى دهد که در آن روز کمترين و کوچک ترين اعمال مورد حساب قرار مى گيرد و به آن پاداش يا کيفر داده مى شود.
تعبير به «خضوع» و «قيام» اشاره به اين است که مردم در روز قيامت همچون کسانى هستند که در دادگاه ها، دربرابر قضات عدل، حاضر مى شوند و در حالى که ايستاده اند آثار وحشت در آن ها نمايان است.
در آيات قرآن نيز به اين معانى اشاره شده؛ در يک جا مى فرمايد: (خُشَّعآ أَبْصَارُهُمْ...)؛ «در حالى که چشمانشان از شدت وحشت به زير افتاده...». و در جايى ديگر مى فرمايد: (يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمينَ)؛ «روزى که مردم در پيشگاه پروردگار جهانيان مى ايستند».
سپس مى افزايد: «اين در حالى است که عرق (از سر و رويشان فرو مى ريزد به گونه اى که) بر دهانشان لجام زده، و لرزش زمين تمام اندامشان را به حرکت درمى آورد»؛ (قَدْ أَلْجَمَهُمُ الْعَرَقُ، وَ رَجَفَتْ بِهِمُ الأَرْضُ). آيا اين عرق ريزان شديد، به دليل گرمى فضاى محشر است، يا از شدّت شرمندگى و خجالت، و يا هر دو؟! و نيز لرزش زمين آيا به سبب اعمال آن هاست، يا طبيعت دادگاه عدل الهى اين چنين است، تا همه به فکر خويش باشند و به آنچه انجام داده اند بى کم وکاست اعتراف کنند؟! هرچه باشد محيط رعب آور عجيبى است.
در آيات و روايات اسلامى نيز اشارات زيادى به عوامل و اسباب وحشت زاى روز محشر شده است. (خداوند همه ما را حفظ کند و در آن روز، مشمول الطاف کريمانه اش قرار دهد!).
بعضى از شارحان نهج البلاغه در اين جا ـ مانند بسيارى ديگر از موارد ـ اصرار دارند که الفاظ مورد بحث را کنايه از امور باطنى و روحانى بدانند؛ در حالى که هيچ نيازى به اين گونه تأويل ها که شاهد و قرينه اى ندارد، نيست و اگر ما باب اين گونه تأويلات را در آيات و روايات بگشاييم، باب «تفسير به رأى» گشوده مى شود وهرکس آنچه تمايل به آن دارد، از آيات و روايات مى فهمد و به شيوه بعضى از روشنفکرنمايان «قرائت هاى جديد در آيات و روايات» شروع مى شود، در اين صورت مسلّم است که اصالت همه متون مذهبى مخدوش مى گردد وچيزى براى استدلال بر مسائل عقيدتى و عملى باقى نمى ماند.
امام (عليه السلام) در پايان اين بخش، به يکى ديگر از مشکلات عظيم صحنه قيامت اشاره کرده، مى فرمايد: «بهترين حال براى کسانى که در عرصه محشر حاضرند، حال کسى است که جاى پايى پيدا کند، يا محلّى براى خود به دست آورد»؛ (فَأَحْسَنُهُمْ حَالا مَنْ وَجَدَ لِقَدَمَيْهِ مَوْضِعآ، وَ لِنَفْسِهِ مُتَّسَعآ).
اين تعبير اشاره به يکى از مشکلات عظيم صحنه محشر است که براثر کثرت جمعيّت و تنگى مکان حاصل مى شود و از تعبيرات روايات برمى آيد که هول محشر و وحشت حسابرسى اعمال، مسئله عامّى است که همه حاضران در محشر را فرامى گيرد؛ چراکه حتّى نيکوکاران از حسابرسى دقيق پروردگار، بيمناک اند! هول محشر عوامل فراوانى دارد که يکى از آن ها همان تنگ بودن مکان است که در جمله امام (عليه السلام) آمده است.
* * *
همان گونه که اشاره شد، امام (عليه السلام) در بخش اوّل اين خطبه، جهت آماده سازى دل ها، اشاره به وضع مردم در روز قيامت مى کند و در عباراتى کوتاه و تکان دهنده، ويژگى هاى وحشت انگيز آن روز را شرح مى دهد. مى فرمايد: «آن روز روزى است که خداوند، اوّلين و آخرين را براى حسابرسى دقيق و دادن جزاى اعمال، جمع مى کند؛ در حالى که همه، با خضوع (و وحشت) به پا خاسته اند!»؛ (وَ ذَلِکَ يَوْمٌ يَجْمَعُ اللهُ فِيهِ الْأَوَّلِينَ وَ الاْخِرِينَ لِنِقَاشِ الْحِسَابِ، وَ جَزَاءِ الْأَعْمَالِ، خُضُوعآ، قِيامآ). تعبير به «اوّلين» و «آخرين» اشاره به اين حقيقت است که قيامت و حساب اعمال، براى همه انسان ها در يک روز و يک زمان خواهد بود؛ همان گونه که قرآن مجيد مى فرمايد: (وَ کُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَرْدآ)؛ «و همگى روز رستاخيز، تک وتنها نزد او حاضر مى شوند». و در جاى ديگر مى فرمايد: (قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِينَ وَالاْخِرينَ * لَمَجْمُوعُونَ إِلَى مِيقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ)؛ «بگو اوّلين و آخرين؛ همگى در موعود روزى معيّن گردآورى مى شوند».
تعبير به «نِقَاش» که به معناى دقّت در محاسبه است، نشان مى دهد که در آن روز کمترين و کوچک ترين اعمال مورد حساب قرار مى گيرد و به آن پاداش يا کيفر داده مى شود.
تعبير به «خضوع» و «قيام» اشاره به اين است که مردم در روز قيامت همچون کسانى هستند که در دادگاه ها، دربرابر قضات عدل، حاضر مى شوند و در حالى که ايستاده اند آثار وحشت در آن ها نمايان است.
در آيات قرآن نيز به اين معانى اشاره شده؛ در يک جا مى فرمايد: (خُشَّعآ أَبْصَارُهُمْ...)؛ «در حالى که چشمانشان از شدت وحشت به زير افتاده...». و در جايى ديگر مى فرمايد: (يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمينَ)؛ «روزى که مردم در پيشگاه پروردگار جهانيان مى ايستند».
سپس مى افزايد: «اين در حالى است که عرق (از سر و رويشان فرو مى ريزد به گونه اى که) بر دهانشان لجام زده، و لرزش زمين تمام اندامشان را به حرکت درمى آورد»؛ (قَدْ أَلْجَمَهُمُ الْعَرَقُ، وَ رَجَفَتْ بِهِمُ الأَرْضُ). آيا اين عرق ريزان شديد، به دليل گرمى فضاى محشر است، يا از شدّت شرمندگى و خجالت، و يا هر دو؟! و نيز لرزش زمين آيا به سبب اعمال آن هاست، يا طبيعت دادگاه عدل الهى اين چنين است، تا همه به فکر خويش باشند و به آنچه انجام داده اند بى کم وکاست اعتراف کنند؟! هرچه باشد محيط رعب آور عجيبى است.
در آيات و روايات اسلامى نيز اشارات زيادى به عوامل و اسباب وحشت زاى روز محشر شده است. (خداوند همه ما را حفظ کند و در آن روز، مشمول الطاف کريمانه اش قرار دهد!).
بعضى از شارحان نهج البلاغه در اين جا ـ مانند بسيارى ديگر از موارد ـ اصرار دارند که الفاظ مورد بحث را کنايه از امور باطنى و روحانى بدانند؛ در حالى که هيچ نيازى به اين گونه تأويل ها که شاهد و قرينه اى ندارد، نيست و اگر ما باب اين گونه تأويلات را در آيات و روايات بگشاييم، باب «تفسير به رأى» گشوده مى شود وهرکس آنچه تمايل به آن دارد، از آيات و روايات مى فهمد و به شيوه بعضى از روشنفکرنمايان «قرائت هاى جديد در آيات و روايات» شروع مى شود، در اين صورت مسلّم است که اصالت همه متون مذهبى مخدوش مى گردد وچيزى براى استدلال بر مسائل عقيدتى و عملى باقى نمى ماند.
امام (عليه السلام) در پايان اين بخش، به يکى ديگر از مشکلات عظيم صحنه قيامت اشاره کرده، مى فرمايد: «بهترين حال براى کسانى که در عرصه محشر حاضرند، حال کسى است که جاى پايى پيدا کند، يا محلّى براى خود به دست آورد»؛ (فَأَحْسَنُهُمْ حَالا مَنْ وَجَدَ لِقَدَمَيْهِ مَوْضِعآ، وَ لِنَفْسِهِ مُتَّسَعآ).
اين تعبير اشاره به يکى از مشکلات عظيم صحنه محشر است که براثر کثرت جمعيّت و تنگى مکان حاصل مى شود و از تعبيرات روايات برمى آيد که هول محشر و وحشت حسابرسى اعمال، مسئله عامّى است که همه حاضران در محشر را فرامى گيرد؛ چراکه حتّى نيکوکاران از حسابرسى دقيق پروردگار، بيمناک اند! هول محشر عوامل فراوانى دارد که يکى از آن ها همان تنگ بودن مکان است که در جمله امام (عليه السلام) آمده است.
* * *