تفسیر بخش اوّل
أَلا وَإِنَّ الْأَرْضَ الَّتِي تُقِلُّکُمْ، وَالسَّمَاءَ الَّتِي تُظِلُّکُمْ، مُطِيعَتَانِ لِرَبِّکُمْ، وَمَا أَصْبَحَتَا تَجُودَانِ لَکُمْ بِبَرَکَتِهِمَا تَوَجُّعاً لَکُمْ، وَلا زُلْفَةً إلَيْکُمْ، وَلا لِخَيْرٍ تَرْجُوَانِهِ مِنْکُمْ، وَلکِنْ أُمِرَتَا بِمَنَافِعِکُمْ فَأَطَاعَتَا، وَأُقِيمَتَا عَلَى حُدُودِ مَصَالِحِکُمْ فَقَامَتَا.
ترجمه
آگاه باشيد! زمينى که شما را بر دوش خود حمل کرده، و آسمانى که بر سر شما سايه افکنده، هر دو مطيع فرمان پروردگار شما هستند، اين دو، برکات خود را همواره به شما مى بخشند، ولى اين نه به دليل ترس از شماست، نه براى تقرّب به شما و نه به دليل انتظار نيکى و پاداشى از طرف شما، بلکه (ازسوى خدا) مأمور رساندن منفعت به شما هستند، به فرمان او گردن نهاده اند، و به آن ها دستور داده شده که براى مصالح شما قيام کنند، و چنين کرده اند.
شرح و تفسیر
نکته
يک درس توحيدى و اخلاقى
اين سخن يک درس توحيدى مهم و يک درس اخلاقى را دربردارد، از يکسو مى فرمايد: خداوند به آسمان و زمين دستور داده است که در خدمت شما باشند، گويا آسمان همچون پدر و زمين همچون مادر، دست به دست هم مى دهند و همه نيازمندى هاى انسان ها را ازنظر تغذيه، لباس، دارو، مسکن ومرکب در اختيار او مى گذارند، و ميان مطيع و عاصى، و مومن و کافر فرق نمى گذارند؛ چون مظهر رحمانيّت حق هستند. و جالب اين که اين سفره گسترده الهى پايان ناپذير است، نسل ها مى آيند و مى روند و آن ها به خدمات خود ادامه مى دهند.
ازسوى ديگر آسمان و زمين با آن همه خدمت و برکت، هيچ گونه انتظار پاداشى از انسان ها ندارند. بلک خالصانه و مخلصانه خدمت مى کنند و اين درس مهمى است براى انسان ها که در خدمت به نيازمندان نبايد انتظار پاداش داشته باشند.
* * * . آسمان و زمين به فرمان خدا در خدمت بشر
يکى از دستورهاى اسلام که به طور گسترده در کتب فقهى آمده، دستور نماز باران است، که مردم به درگاه خدا روى آورند و از گناهان خود توبه کنند وتقاضاى نزول باران نمايند، و بارها به اين دستور عمل شده و لطف خداوند شامل حال آنان گشته است.
به نظر مى رسد که امام (عليه السلام) نيز زمانى که در کوفه بود، در يکى از خشکسالى ها براى برگزارى مراسم نماز باران مردم را به خارج از شهر دعوت فرمود، و به همين مناسبت اين خطبه را ايراد کرد، خطبه اى که مملوّ از درس هاى توحيدى و تربيتى است.
در آغاز اين خطبه براى آماده ساختن مردم و زنده شدن روح توحيد و خداپرستى، که سرچشمه هر خير و برکت است، چنين مى فرمايد: «آگاه باشيد! زمينى که شما را بر دوش خود حمل کرده، و آسمانى که بر سر شما سايه افکنده، هر دو مطيع فرمان پروردگار شما هستند»؛ (أَلا وَإِنَّ الْأَرْضَ الَّتِي تُقِلُّکُمْ، وَالسَّمَاءَ الَّتِي تُظِلُّکُمْ، مُطِيعَتَانِ لِرَبِّکُمْ).
و در ادامه مى افزايد: «اين دو، برکات خود را همواره به شما مى بخشند، ولى اين نه به دليل ترس از شماست، نه براى تقرّب به شما و نه به دليل انتظار نيکى از طرف شما، بلکه (ازسوى خدا) مأمور رساندن منفعت به شما شده اند، و به فرمان او گردن نهاده اند و به آن ها دستور داده شده که براى مصالح شما قيام کنند، و چنين کرده اند»؛ (وَمَا أَصْبَحَتَا تَجُودَانِ لَکُمْ بِبَرَکَتِهِمَا تَوَجُّعاً لَکُمْ، وَلا زُلْفَةً إلَيْکُمْ، وَلا لِخَيْرٍ تَرْجُوَانِهِ مِنْکُمْ، وَلکِنْ أُمِرَتَا بِمَنَافِعِکُمْ فَأَطَاعَتَا، وَأُقِيمَتَا عَلَى حُدُودِ مَصَالِحِکُمْ فَقَامَتَا).
تعبير به «سماء» (آسمان) اشاره به ابرها يا محلى است که ابرها در آن جا در حرکت اند؛ زيرا عرب واژه «سماء» را به معناى طرف بالا به کار مى برد، گاه به محل ستارگان اطلاق مى کند و مى گويد: ستارگان آسمان، و گاه به محل خورشيد و ماه، و گاه به محل ابرها و حتى به محلى که شاخه هاى بلند درختان در آن قرار دارند آسمان مى گويد، مانند: (اَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِى السَّمَآءِ)؛ «ريشه آن (در زمين) ثابت، و شاخه آن در آسمان است».
يک درس توحيدى و اخلاقى
اين سخن يک درس توحيدى مهم و يک درس اخلاقى را دربردارد، از يکسو مى فرمايد: خداوند به آسمان و زمين دستور داده است که در خدمت شما باشند، گويا آسمان همچون پدر و زمين همچون مادر، دست به دست هم مى دهند و همه نيازمندى هاى انسان ها را ازنظر تغذيه، لباس، دارو، مسکن ومرکب در اختيار او مى گذارند، و ميان مطيع و عاصى، و مومن و کافر فرق نمى گذارند؛ چون مظهر رحمانيّت حق هستند. و جالب اين که اين سفره گسترده الهى پايان ناپذير است، نسل ها مى آيند و مى روند و آن ها به خدمات خود ادامه مى دهند.
ازسوى ديگر آسمان و زمين با آن همه خدمت و برکت، هيچ گونه انتظار پاداشى از انسان ها ندارند. بلک خالصانه و مخلصانه خدمت مى کنند و اين درس مهمى است براى انسان ها که در خدمت به نيازمندان نبايد انتظار پاداش داشته باشند.
* * * . آسمان و زمين به فرمان خدا در خدمت بشر
يکى از دستورهاى اسلام که به طور گسترده در کتب فقهى آمده، دستور نماز باران است، که مردم به درگاه خدا روى آورند و از گناهان خود توبه کنند وتقاضاى نزول باران نمايند، و بارها به اين دستور عمل شده و لطف خداوند شامل حال آنان گشته است.
به نظر مى رسد که امام (عليه السلام) نيز زمانى که در کوفه بود، در يکى از خشکسالى ها براى برگزارى مراسم نماز باران مردم را به خارج از شهر دعوت فرمود، و به همين مناسبت اين خطبه را ايراد کرد، خطبه اى که مملوّ از درس هاى توحيدى و تربيتى است.
در آغاز اين خطبه براى آماده ساختن مردم و زنده شدن روح توحيد و خداپرستى، که سرچشمه هر خير و برکت است، چنين مى فرمايد: «آگاه باشيد! زمينى که شما را بر دوش خود حمل کرده، و آسمانى که بر سر شما سايه افکنده، هر دو مطيع فرمان پروردگار شما هستند»؛ (أَلا وَإِنَّ الْأَرْضَ الَّتِي تُقِلُّکُمْ، وَالسَّمَاءَ الَّتِي تُظِلُّکُمْ، مُطِيعَتَانِ لِرَبِّکُمْ).
و در ادامه مى افزايد: «اين دو، برکات خود را همواره به شما مى بخشند، ولى اين نه به دليل ترس از شماست، نه براى تقرّب به شما و نه به دليل انتظار نيکى از طرف شما، بلکه (ازسوى خدا) مأمور رساندن منفعت به شما شده اند، و به فرمان او گردن نهاده اند و به آن ها دستور داده شده که براى مصالح شما قيام کنند، و چنين کرده اند»؛ (وَمَا أَصْبَحَتَا تَجُودَانِ لَکُمْ بِبَرَکَتِهِمَا تَوَجُّعاً لَکُمْ، وَلا زُلْفَةً إلَيْکُمْ، وَلا لِخَيْرٍ تَرْجُوَانِهِ مِنْکُمْ، وَلکِنْ أُمِرَتَا بِمَنَافِعِکُمْ فَأَطَاعَتَا، وَأُقِيمَتَا عَلَى حُدُودِ مَصَالِحِکُمْ فَقَامَتَا).
تعبير به «سماء» (آسمان) اشاره به ابرها يا محلى است که ابرها در آن جا در حرکت اند؛ زيرا عرب واژه «سماء» را به معناى طرف بالا به کار مى برد، گاه به محل ستارگان اطلاق مى کند و مى گويد: ستارگان آسمان، و گاه به محل خورشيد و ماه، و گاه به محل ابرها و حتى به محلى که شاخه هاى بلند درختان در آن قرار دارند آسمان مى گويد، مانند: (اَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِى السَّمَآءِ)؛ «ريشه آن (در زمين) ثابت، و شاخه آن در آسمان است».