تفسیر بخش چهارم
فَارْعَوْا عِبَادَ آللهِ مَا بِرِعَايَتِهِ يَفُوزُ فَائِزُکُمْ، وَبِإِضَاعَتِهِ يَخْسَرُ مُبْطِلُکُمْ. وَبَادِرُوا آجَالَکُمْ بِأَعْمَالِکُمْ؛ فَإِنَّکُمْ مُرْتَهَنُونَ بِمَا أَسْلَفْتُمْ، وَمَدِينُونَ بِمَا قَدَّمْتُمْ. وَکَأَنْ قَدْ نَزَلَ بِکُمُ آلْمَخُوفُ، فَلا رَجْعَةً تَنَالُونَ، وَلا عَثْرَةً تُقَالُونَ. اسْتَعْمَلَنَا آللهُ وَإِيَّاکُمْ بِطَاعَتِهِ وَطَاعَةِ رَسُولِهِ، وَعَفَا عَنَّا وَعَنْکُمْ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ.
ترجمه
اى بندگان خدا! مراقب چيزى باشيد که پيروزمندان با رعايتش به پيروزى مى رسند، و بدکاران با ضايع ساختنش به زيان و خسران گرفتار مى شوند. با اعمال صالح بر مرگ خود پيشى بگيريد، زيرا شما در گرو کارهايى هستيد که از پيش فرستاده ايد. و به سبب اعمالى که در گذشته انجام داده ايد جزا داده مى شويد. گويى مرگ وحشتناک به سراغ شما آمده؛ نه دسترسى به بازگشت داريد و نه از هيچ لغزشى توان پوزش خواستن. خداوند ما و شما را در راه اطاعت خود وپيامبرش موفق دارد و از ما و شما به فضل و رحمتش درگذرد.
شرح و تفسیر
آماده سفر آخرت باشيد
امام (عليه السلام) در اين بخش از خطبه به دنبال بيان سرنوشت بدکاران و نيکوکاران به هنگام مرگ و در قيامت، مطلبى را بيان مى کند که سبب نجات و پيروزى به هنگام مرگ و قيامت است، مى فرمايد: «اى بندگان خدا! مراقب چيزى باشيد که پيروزمندان با رعايتش به پيروزى مى رسند، و بدکاران با ضايع ساختنش به زيان و خسران گرفتار مى شوند»؛ (فَارْعَوْا عِبَادَ آللهِ مَا بِرِعَايَتِهِ يَفُوزُ فَائِزُکُمْ، وَبِإِضَاعَتِهِ يَخْسَرُ مُبْطِلُکُمْ).
روشن است که اين تعبير گوياى امام (عليه السلام)، اشاره به تقوا و عمل صالح است که رعايت آن سبب رستگارى و پشت کردن به آن سبب زيان و خسران است. همان گونه که در قرآن مجيد مى فرمايد: (وَمَنْ يُطِعِ اللهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللهَ وَيَتَّقِيهِ فَأُوْلئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ)؛ «هر کس خدا و پيامبرش را اطاعت کند و از خدا بترسد واز (مخالفت فرمان) او بپرهيزد چنين کسانى پيروزمندان (واقعى) هستند».
در ادامه اين سخن، از کوتاهى عمر انسان و ابهام حاکم بر لحظه تحقق موت سخن مى گويد و همه را به شتاب براى اندوختن اعمال صالح دعوت مى کند، مى فرمايد: «با اعمال صالح بر مرگ خود پيشى بگيريد، زيرا شما در گرو کارهايى هستيد که از پيش فرستاده ايد و به سبب اعمالى که در گذشته انجام داده ايد جزا داده مى شويد»؛ (وَبَادِرُوا آجَالَکُمْ بِأَعْمَالِکُمْ؛ فَإِنَّکُمْ مُرْتَهَنُونَ بِمَا أَسْلَفْتُمْ، وَمَدِينُونَ بِمَا قَدَّمْتُمْ).
چه تعبير زيبايى است تعبير به رهن و دين درباره گناهان پيشين؛ گويى گناهان به صورت وامى به گردن انسان مى افتد و همه وجود، به منزله رهن در برابر اين وام، گروگان است، که تا توبه نکند و با اعمال صالح جبران نسازد همچنان گرفتار آن است. قرآن مجيد مى فرمايد: (کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِينَةٌ)؛ «(آرى) هر کس در گرو اعمال خويش است». در حديث معروف نبوى (خطبه شعبانيه درباره اهمّيّت ماه مبارک رمضان) مى خوانيم: «أَيُّهَا النّاسُ إنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةُ بِأَعْمالِکُمْ فَفُکُّوها بِاسْتِغْفارِکُمْ؛ اى مردم! جان شما در گرو اعمال شماست آن را به وسيله استغفار آزاد سازيد».
در ادامه به همگان هشدار مى دهد و مى فرمايد: «گويى مرگ وحشتناک به سراغ شما آمده، نه دسترسى به بازگشت داريد و نه از هيچ لغزشى توان پوزش خواستن»؛ (وَکَأَنْ قَدْ نَزَلَ بِکُمُ آلْمَخُوفُ، فَلا رَجْعَةً تَنَالُونَ، وَلا عَثْرَةً تُقَالُونَ).
در حقيقت امام (عليه السلام) به اين واقعيت اشاره مى کند که ممکن است هر لحظه مرگ دامان انسان را در حادثه اى بگيرد، به خصوص اين که ما مرگ هاى ناگهانى را که براثر ايست قلبى يا حوادث ديگر اتّفاق مى افتد با چشم خود مى بينيم، مرگى که بازگشت ناپذير است و اسباب عادى و ظاهرى نمى توانند از آن جلوگيرى کنند.
سپس امام (عليه السلام) اين فراز را با دعاى کوتاه و جامعى پايان مى بخشد، مى گويد: «خداوند، ما و شما را در راه اطاعت خود و پيامبرش موفق دارد و از ما و شما به فضل و رحمتش درگذرد»؛ (اسْتَعْمَلَنَا آللهُ وَإِيَّاکُمْ بِطَاعَتِهِ وَطَاعَةِ رَسُولِهِ، وَعَفَا عَنَّا وَعَنْکُمْ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ).
* * * .
امام (عليه السلام) در اين بخش از خطبه به دنبال بيان سرنوشت بدکاران و نيکوکاران به هنگام مرگ و در قيامت، مطلبى را بيان مى کند که سبب نجات و پيروزى به هنگام مرگ و قيامت است، مى فرمايد: «اى بندگان خدا! مراقب چيزى باشيد که پيروزمندان با رعايتش به پيروزى مى رسند، و بدکاران با ضايع ساختنش به زيان و خسران گرفتار مى شوند»؛ (فَارْعَوْا عِبَادَ آللهِ مَا بِرِعَايَتِهِ يَفُوزُ فَائِزُکُمْ، وَبِإِضَاعَتِهِ يَخْسَرُ مُبْطِلُکُمْ).
روشن است که اين تعبير گوياى امام (عليه السلام)، اشاره به تقوا و عمل صالح است که رعايت آن سبب رستگارى و پشت کردن به آن سبب زيان و خسران است. همان گونه که در قرآن مجيد مى فرمايد: (وَمَنْ يُطِعِ اللهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللهَ وَيَتَّقِيهِ فَأُوْلئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ)؛ «هر کس خدا و پيامبرش را اطاعت کند و از خدا بترسد واز (مخالفت فرمان) او بپرهيزد چنين کسانى پيروزمندان (واقعى) هستند».
در ادامه اين سخن، از کوتاهى عمر انسان و ابهام حاکم بر لحظه تحقق موت سخن مى گويد و همه را به شتاب براى اندوختن اعمال صالح دعوت مى کند، مى فرمايد: «با اعمال صالح بر مرگ خود پيشى بگيريد، زيرا شما در گرو کارهايى هستيد که از پيش فرستاده ايد و به سبب اعمالى که در گذشته انجام داده ايد جزا داده مى شويد»؛ (وَبَادِرُوا آجَالَکُمْ بِأَعْمَالِکُمْ؛ فَإِنَّکُمْ مُرْتَهَنُونَ بِمَا أَسْلَفْتُمْ، وَمَدِينُونَ بِمَا قَدَّمْتُمْ).
چه تعبير زيبايى است تعبير به رهن و دين درباره گناهان پيشين؛ گويى گناهان به صورت وامى به گردن انسان مى افتد و همه وجود، به منزله رهن در برابر اين وام، گروگان است، که تا توبه نکند و با اعمال صالح جبران نسازد همچنان گرفتار آن است. قرآن مجيد مى فرمايد: (کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِينَةٌ)؛ «(آرى) هر کس در گرو اعمال خويش است». در حديث معروف نبوى (خطبه شعبانيه درباره اهمّيّت ماه مبارک رمضان) مى خوانيم: «أَيُّهَا النّاسُ إنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةُ بِأَعْمالِکُمْ فَفُکُّوها بِاسْتِغْفارِکُمْ؛ اى مردم! جان شما در گرو اعمال شماست آن را به وسيله استغفار آزاد سازيد».
در ادامه به همگان هشدار مى دهد و مى فرمايد: «گويى مرگ وحشتناک به سراغ شما آمده، نه دسترسى به بازگشت داريد و نه از هيچ لغزشى توان پوزش خواستن»؛ (وَکَأَنْ قَدْ نَزَلَ بِکُمُ آلْمَخُوفُ، فَلا رَجْعَةً تَنَالُونَ، وَلا عَثْرَةً تُقَالُونَ).
در حقيقت امام (عليه السلام) به اين واقعيت اشاره مى کند که ممکن است هر لحظه مرگ دامان انسان را در حادثه اى بگيرد، به خصوص اين که ما مرگ هاى ناگهانى را که براثر ايست قلبى يا حوادث ديگر اتّفاق مى افتد با چشم خود مى بينيم، مرگى که بازگشت ناپذير است و اسباب عادى و ظاهرى نمى توانند از آن جلوگيرى کنند.
سپس امام (عليه السلام) اين فراز را با دعاى کوتاه و جامعى پايان مى بخشد، مى گويد: «خداوند، ما و شما را در راه اطاعت خود و پيامبرش موفق دارد و از ما و شما به فضل و رحمتش درگذرد»؛ (اسْتَعْمَلَنَا آللهُ وَإِيَّاکُمْ بِطَاعَتِهِ وَطَاعَةِ رَسُولِهِ، وَعَفَا عَنَّا وَعَنْکُمْ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ).
* * * .
پاورقی ها
«مبطل» از ريشه «بطلان» به معناى بيهوده گرا و کسى است که درصدد ابطال حق است.
نور، آيه 52. «مدينون» از ريشه «دين» به معناى جزا گرفتن است و «مدينون» به کسانى گفته مى شود که به سبب کارى که انجام داده اند به آن ها جزا داده مى شود. مدثر، آيه 38. وسائل الشيعة، ج 7، باب تأکد استحباب الاجتهاد فى العباده...، ص 227، ح 20. «تقالون» از ريشه «اقاله» به معناى بازگرداندن و در اين جا کنايه از قبول عذر است.
نور، آيه 52. «مدينون» از ريشه «دين» به معناى جزا گرفتن است و «مدينون» به کسانى گفته مى شود که به سبب کارى که انجام داده اند به آن ها جزا داده مى شود. مدثر، آيه 38. وسائل الشيعة، ج 7، باب تأکد استحباب الاجتهاد فى العباده...، ص 227، ح 20. «تقالون» از ريشه «اقاله» به معناى بازگرداندن و در اين جا کنايه از قبول عذر است.