تفسیر بخش پانزدهم
وَتَدَبَّرُوا أَحْوَالَ آلْمَاضِينَ مِنَ آلْمُؤْمِنِينَ قَبْلَکُمْ، کَيْفَ کَانُوا فِي حَالِ آلتَّمْحِيصِ وَآلْبَلاءِ. أَلَمْ يَکُونُوا أَثْقَلَ آلْخَلائِقِ أَعْبَاءً، وَأَجْهَدَ آلعِبَادِ بَلاءً، وَأَضْيَقَ أَهْلِ آلدُّنْيَا حَالاً. اتَّخَذَتْهُمُ آلْفَرَاعِنَةُ عَبِيداً فَسَامُوهُمْ سُوءَ آلْعَذَابِ، وَجَرَّ عُوهُمُ آلْمُرَارَ، فَلَمْ تَبْرَحِ آلْحَالُ بِهِمْ فِي ذُلِّ آلْهَلَکَةِ وَقَهْرِ آلْغَلَبَةِ، لا يَجِدُونَ حِيلَةً فِي آمْتِنَاعٍ، وَلا سَبِيلاً إِلَى دِفَاعٍ. حَتَّى إِذَا رَأَى آللهُ سُبْحَانَهُ جِدَّ آلصَّبْرِ مِنْهُمْ عَلَى آلْأَذَى فِي مَحَبَّتِهِ، وَآلْإِحْتِمَالَ لِلْمَکْرُوهِ مِنْ خَوْفِهِ، جَعَلَ لَهُمْ مِنْ مَضَايِقِ آلْبَلاءِ فَرَجاً، فَأَبْدَلَهُمُ آلْعِزَّ مَکَانَ آلذُّلِّ، وَآلْأَمْنَ مَکانَ آلْخَوْفِ، فَصَارُوا مُلُوکاً حُکَّاماً، وَأئِمَّةً أَعْلاماً، وَقَدْ بَلَغَتِ آلْکَرَامَةُ مِنَ آللهِ لَهُمْ مَا لَمْ تَذْهَبِ آلاْمَالُ إِلَيْهِ بِهِمْ.
ترجمه
در احوال مؤمنان پيشين بينديشيد که در حال آزمايش و امتحان چگونه بودند؟ آيا آن ها بيش از همه مردم بار مشکلات را بر دوش نکشيدند و بيش از همه بندگان (خدا) در شدّت و زحمت نبودند و نسبت به همه جهانيان در تنگناى سخت ترى قرار نداشتند؟ فرعون ها آنان را برده خويش ساختند و پيوسته آن ها را در بدترين شکنجه ها قرار دادند و تلخى هاى روزگار را جرعه جرعه به آن ها نوشاندند و همچنان اين وضع با ذلّت و هلاکت به سبب قهر و غلبه ظالمان ادامه يافت.
نه چاره اى داشتند که از آن وضع سر باززنند و نه راهى براى دفاع از خود مى يافتند، تا زمانى که خداوند سبحان جدّيت آن ها را در صبر و استقامت در برابر ناملايمات در مسير محبّتش، و تحمّل آن ها را در ناراحتى ها به دليل خوف وخشيتش، مشاهده کرد. در اين هنگام گشايشى از ميان تنگناهاى بلا براى آنان فراهم ساخت؛ ذلّت را به عزّت، و ترس و ناامنى را به امنيّت مبدّل کرد و آن ها زمامداران فرمانروا و پيشوايان برجسته شدند و آن قدر لطف و کرامت الهى شامل حالشان شد که هيچ کس فکر آن را هم درباره آنان نمى کرد.
نه چاره اى داشتند که از آن وضع سر باززنند و نه راهى براى دفاع از خود مى يافتند، تا زمانى که خداوند سبحان جدّيت آن ها را در صبر و استقامت در برابر ناملايمات در مسير محبّتش، و تحمّل آن ها را در ناراحتى ها به دليل خوف وخشيتش، مشاهده کرد. در اين هنگام گشايشى از ميان تنگناهاى بلا براى آنان فراهم ساخت؛ ذلّت را به عزّت، و ترس و ناامنى را به امنيّت مبدّل کرد و آن ها زمامداران فرمانروا و پيشوايان برجسته شدند و آن قدر لطف و کرامت الهى شامل حالشان شد که هيچ کس فکر آن را هم درباره آنان نمى کرد.
شرح و تفسیر
عوامل پيروزى مؤمنان پيشين
با توجّه به اين که موضوع اصلى اين خطبه مبارزه با کبر و غرور و تعصب هاى منفى است و در بخش سابق، امام (عليه السلام) توجّه مخاطبان خود را به احوال امت هاى پيشين و پيروزى هاى آن ها در سايه اتّحاد و اتّفاق جلب فرمود، در اين فصل بار ديگر مخاطبان را به مطالعه احوال پيشينيان و امتحانات سخت و سنگين آنان دعوت مى کند و نشان مى دهد که چگونه در برابر امتحانات الهى بر دشمن پيروز شدند و خداوند عزّت و عظمت و امنيّت را به آن ها بازگرداند، مى فرمايد: «در احوال مؤمنان پيشين بينديشيد که در حال آزمايش و امتحان چگونه بودند؟»؛ (وَتَدَبَّرُوا أَحْوَالَ آلْمَاضِينَ مِنَ آلْمُؤْمِنِينَ قَبْلَکُمْ، کَيْفَ کَانُوا فِي حَالِ آلتَّمْحِيصِ وَآلْبَلاءِ).
در ادامه اين بحث، به شرح امتحانات سخت آن ها پرداخته، مى فرمايد: «آيا آن ها بيش از همه مردم بار مشکلات را بر دوش نکشيدند و بيش از همه بندگان (خدا) در شدّت و زحمت نبودند و نسبت به همه جهانيان در تنگناى سخت ترى قرار نداشتند؟»؛ (أَلَمْ يَکُونُوا أَثْقَلَ آلْخَلائِقِ أَعْبَاءً، وَأَجْهَدَ آلعِبَادِ بَلاءً، وَأَضْيَقَ أَهْلِ آلدُّنْيَا حَالاً).
سپس به شرح بيشترى در اين زمينه پرداخته و انگشت بر مشکلات سخت زندگى آن ها گذاشته، مى افزايد: «فرعون ها آنان را برده خويش ساختند و پيوسته ايشان را در بدترين شکنجه ها قرار دادند، تلخى هاى روزگار را جرعه جرعه به آن ها نوشاندند و همچنان اين وضع با ذلّت و هلاکت به سبب سلطه و قهر ظالمان ادامه يافت؛ نه چاره اى داشتند که از آن وضع سر باززنند و نه راهى براى دفاع از خود مى يافتند!»؛ (اتَّخَذَتْهُمُ آلْفَرَاعِنَةُ عَبِيداً فَسَامُوهُمْ سُوءَ آلْعَذَابِ، وَجَرَّعُوهُمُ آلْمُرَارَ، فَلَمْ تَبْرَحِ آلْحَالُ بِهِمْ فِي ذُلِّ آلْهَلَکَةِ وَقَهْرِ آلْغَلَبَةِ، لا يَجِدُونَ حِيلَةً فِي آمْتِنَاعٍ، وَلا سَبِيلاً إِلَى دِفَاعٍ).
گرچه مشکلات زندگى اقوام پيشين و امتحانات سخت و سنگين آن ها محدود به زمان فراعنه نبود؛ ولى از آن جا که در قرآن مجيد بارها به مشکلات عظيم بنى اسرائيل در زمان فرعون اشاره شده و همه مسلمانان با آن ها آشنا هستند، امام (عليه السلام) به طور خاص به زندگى آن ها اشاره مى کند که از يک سو همه آنان را به صورت بردگان درآورده بودند و سخت ترين کارها را از آن ها مى کشيدند وکمترين امکانات را در اختيارشان مى نهادند، و از سوى ديگر در صورت احساس خطر، مردانشان را مى کشتند و زنان را براى خدمتکارى و کنيزى زنده نگاه مى داشتند. ساليان دراز بر آن ها گذشت و هيچ راهى براى نجات نيافتند ولى سرانجام لطف خداوند شامل حال آن ها شد و به طرز معجزه آسايى بر دشمنان پيروز شدند. و فراعنه و اعوان آن ها را به ديار عدم فرستادند، همان طور که امام (عليه السلام) در ادامه سخن مى فرمايد: «(اين وضع همچنان ادامه يافت) تا زمانى که خداوند سبحان جدّيت آن ها را در صبر و استقامت در برابر ناملايمات در مسير محبّتش، و تحمّل آن ها را در ناراحتى ها به دليل خوف و خشيتش، مشاهده کرد. در اين هنگام گشايشى از ميان تنگناهاى بلا براى آنان قرار داد»؛ (حَتَّى إِذَا رَأَى آللهُ سُبْحَانَهُ جِدَّ آلصَّبْرِ مِنْهُمْ عَلَى آلْأَذَى فِي مَحَبَّتِهِ، وَآلاِْحْتِمَالَ لِلْمَکْرُوهِ مِنْ خَوْفِهِ، جَعَلَ لَهُمْ مِنْ مَضَايِقِ آلْبَلاءِ فَرَجاً).
آرى! هنگامى که انسان از ميدان امتحان سربلند درآيد خداوند ابرهاى تيره وتار مشکلات را کنار مى زند و آفتاب درخشان پيروزى چهره خود را نمايان مى سازد. آن گونه که درباره حضرت موسى (عليه السلام) و يارانش و اقوام ديگرى همانند آن ها واقع شد.
امام (عليه السلام) در اين جمله تنها اشاره اى کلى به پيروزى آن ها کرده، سپس در ادامه سخن، آن را شرح مى دهد و مى فرمايد: «ذلّت را براى آن ها به عزّت، و ترس وناامنى را به امنيّت مبدّل ساخت؛ (و با اين عنايت الهى) آن ها زمامداران فرمانروا وپيشوايان برجسته شدند و آن قدر لطف و کرامت الهى شامل حالشان شد که هيچ کس فکر آن را هم درباره آنان نمى کرد»؛ (فَأَبْدَلَهُمُ آلْعِزَّ مَکَانَ آلذُّلِّ، وَآلْأَمْنَ مَکانَ آلْخَوْفِ، فَصَارُوا مُلُوکاً حُکَّاماً، وَأئِمَّةً أَعْلاماً، وَقَدْ بَلَغَتِ آلْکَرَامَةُ مِنَ آللهِ لَهُمْ مَا لَمْ تَذْهَبِ آلاْمَالُ إِلَيْهِ بِهِمْ).
قرآن مجيد درمورد بنى اسرائيل و فرعونيان در اين زمينه توضيح بيشترى دارد که زواياى اين پيروزى را نشان مى دهد، مى فرمايد: (کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ * وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ کَرِيمٍ * وَنَعْمَةٍ کَانُوا فِيهَا فَاکِهِينَ * کَذلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمآ آخَرِينَ)؛ «چه بسيار باغ ها و چشمه ها که به جاى گذاشتند و کشتزارها و قصرهاى پرارزش و نعمت هاى فراوان ديگر که در آن غرق شادمانى بودند. اين چنين بود (ماجراى آنان) و ما اين (نعمت ها) را ميراث براى اقوام ديگرى قرار داديم)».
در جاى ديگر مى فرمايد: (وَنُرِيدُ أَنْ نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِى الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ)؛ «ما اراده کرده ايم که بر مستضعفان زمين نعمت بخشيم و آنان را پيشوايان و وارثان روى زمين قرار دهيم».
با توجّه به اين که موضوع اصلى اين خطبه مبارزه با کبر و غرور و تعصب هاى منفى است و در بخش سابق، امام (عليه السلام) توجّه مخاطبان خود را به احوال امت هاى پيشين و پيروزى هاى آن ها در سايه اتّحاد و اتّفاق جلب فرمود، در اين فصل بار ديگر مخاطبان را به مطالعه احوال پيشينيان و امتحانات سخت و سنگين آنان دعوت مى کند و نشان مى دهد که چگونه در برابر امتحانات الهى بر دشمن پيروز شدند و خداوند عزّت و عظمت و امنيّت را به آن ها بازگرداند، مى فرمايد: «در احوال مؤمنان پيشين بينديشيد که در حال آزمايش و امتحان چگونه بودند؟»؛ (وَتَدَبَّرُوا أَحْوَالَ آلْمَاضِينَ مِنَ آلْمُؤْمِنِينَ قَبْلَکُمْ، کَيْفَ کَانُوا فِي حَالِ آلتَّمْحِيصِ وَآلْبَلاءِ).
در ادامه اين بحث، به شرح امتحانات سخت آن ها پرداخته، مى فرمايد: «آيا آن ها بيش از همه مردم بار مشکلات را بر دوش نکشيدند و بيش از همه بندگان (خدا) در شدّت و زحمت نبودند و نسبت به همه جهانيان در تنگناى سخت ترى قرار نداشتند؟»؛ (أَلَمْ يَکُونُوا أَثْقَلَ آلْخَلائِقِ أَعْبَاءً، وَأَجْهَدَ آلعِبَادِ بَلاءً، وَأَضْيَقَ أَهْلِ آلدُّنْيَا حَالاً).
سپس به شرح بيشترى در اين زمينه پرداخته و انگشت بر مشکلات سخت زندگى آن ها گذاشته، مى افزايد: «فرعون ها آنان را برده خويش ساختند و پيوسته ايشان را در بدترين شکنجه ها قرار دادند، تلخى هاى روزگار را جرعه جرعه به آن ها نوشاندند و همچنان اين وضع با ذلّت و هلاکت به سبب سلطه و قهر ظالمان ادامه يافت؛ نه چاره اى داشتند که از آن وضع سر باززنند و نه راهى براى دفاع از خود مى يافتند!»؛ (اتَّخَذَتْهُمُ آلْفَرَاعِنَةُ عَبِيداً فَسَامُوهُمْ سُوءَ آلْعَذَابِ، وَجَرَّعُوهُمُ آلْمُرَارَ، فَلَمْ تَبْرَحِ آلْحَالُ بِهِمْ فِي ذُلِّ آلْهَلَکَةِ وَقَهْرِ آلْغَلَبَةِ، لا يَجِدُونَ حِيلَةً فِي آمْتِنَاعٍ، وَلا سَبِيلاً إِلَى دِفَاعٍ).
گرچه مشکلات زندگى اقوام پيشين و امتحانات سخت و سنگين آن ها محدود به زمان فراعنه نبود؛ ولى از آن جا که در قرآن مجيد بارها به مشکلات عظيم بنى اسرائيل در زمان فرعون اشاره شده و همه مسلمانان با آن ها آشنا هستند، امام (عليه السلام) به طور خاص به زندگى آن ها اشاره مى کند که از يک سو همه آنان را به صورت بردگان درآورده بودند و سخت ترين کارها را از آن ها مى کشيدند وکمترين امکانات را در اختيارشان مى نهادند، و از سوى ديگر در صورت احساس خطر، مردانشان را مى کشتند و زنان را براى خدمتکارى و کنيزى زنده نگاه مى داشتند. ساليان دراز بر آن ها گذشت و هيچ راهى براى نجات نيافتند ولى سرانجام لطف خداوند شامل حال آن ها شد و به طرز معجزه آسايى بر دشمنان پيروز شدند. و فراعنه و اعوان آن ها را به ديار عدم فرستادند، همان طور که امام (عليه السلام) در ادامه سخن مى فرمايد: «(اين وضع همچنان ادامه يافت) تا زمانى که خداوند سبحان جدّيت آن ها را در صبر و استقامت در برابر ناملايمات در مسير محبّتش، و تحمّل آن ها را در ناراحتى ها به دليل خوف و خشيتش، مشاهده کرد. در اين هنگام گشايشى از ميان تنگناهاى بلا براى آنان قرار داد»؛ (حَتَّى إِذَا رَأَى آللهُ سُبْحَانَهُ جِدَّ آلصَّبْرِ مِنْهُمْ عَلَى آلْأَذَى فِي مَحَبَّتِهِ، وَآلاِْحْتِمَالَ لِلْمَکْرُوهِ مِنْ خَوْفِهِ، جَعَلَ لَهُمْ مِنْ مَضَايِقِ آلْبَلاءِ فَرَجاً).
آرى! هنگامى که انسان از ميدان امتحان سربلند درآيد خداوند ابرهاى تيره وتار مشکلات را کنار مى زند و آفتاب درخشان پيروزى چهره خود را نمايان مى سازد. آن گونه که درباره حضرت موسى (عليه السلام) و يارانش و اقوام ديگرى همانند آن ها واقع شد.
امام (عليه السلام) در اين جمله تنها اشاره اى کلى به پيروزى آن ها کرده، سپس در ادامه سخن، آن را شرح مى دهد و مى فرمايد: «ذلّت را براى آن ها به عزّت، و ترس وناامنى را به امنيّت مبدّل ساخت؛ (و با اين عنايت الهى) آن ها زمامداران فرمانروا وپيشوايان برجسته شدند و آن قدر لطف و کرامت الهى شامل حالشان شد که هيچ کس فکر آن را هم درباره آنان نمى کرد»؛ (فَأَبْدَلَهُمُ آلْعِزَّ مَکَانَ آلذُّلِّ، وَآلْأَمْنَ مَکانَ آلْخَوْفِ، فَصَارُوا مُلُوکاً حُکَّاماً، وَأئِمَّةً أَعْلاماً، وَقَدْ بَلَغَتِ آلْکَرَامَةُ مِنَ آللهِ لَهُمْ مَا لَمْ تَذْهَبِ آلاْمَالُ إِلَيْهِ بِهِمْ).
قرآن مجيد درمورد بنى اسرائيل و فرعونيان در اين زمينه توضيح بيشترى دارد که زواياى اين پيروزى را نشان مى دهد، مى فرمايد: (کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ * وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ کَرِيمٍ * وَنَعْمَةٍ کَانُوا فِيهَا فَاکِهِينَ * کَذلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمآ آخَرِينَ)؛ «چه بسيار باغ ها و چشمه ها که به جاى گذاشتند و کشتزارها و قصرهاى پرارزش و نعمت هاى فراوان ديگر که در آن غرق شادمانى بودند. اين چنين بود (ماجراى آنان) و ما اين (نعمت ها) را ميراث براى اقوام ديگرى قرار داديم)».
در جاى ديگر مى فرمايد: (وَنُرِيدُ أَنْ نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِى الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ)؛ «ما اراده کرده ايم که بر مستضعفان زمين نعمت بخشيم و آنان را پيشوايان و وارثان روى زمين قرار دهيم».
پاورقی ها
«اعباء» جمع «عِبْأ» بر وزن «فکر» به معناى بار سنگين است.
«ساموا» از ريشه «سوْم» بر وزن «قوم» در اصل به معناى جست وجوى چيزى را کردن و يا تحميل کار به ديگرى آمده و از آن يک نوع ادامه و استمرار نيز استفاده مى شود، بنابراين جمله «ساموهم...» مفهومش اين است که پيوسته آن ها را شکنجه مى دادند. «مرار» در اصل نوعى درخت با برگ و چوب بسيار تلخ است. سپس به هر حادثه تلخ و ناگوارى اطلاق شده است. دخان، آيات 25 - 28. قصص، آيه 5.
«ساموا» از ريشه «سوْم» بر وزن «قوم» در اصل به معناى جست وجوى چيزى را کردن و يا تحميل کار به ديگرى آمده و از آن يک نوع ادامه و استمرار نيز استفاده مى شود، بنابراين جمله «ساموهم...» مفهومش اين است که پيوسته آن ها را شکنجه مى دادند. «مرار» در اصل نوعى درخت با برگ و چوب بسيار تلخ است. سپس به هر حادثه تلخ و ناگوارى اطلاق شده است. دخان، آيات 25 - 28. قصص، آيه 5.