منشيان و کارگزاران
امام (عليه السلام) در اين بخش از عهدنامه درباره منشيان مخصوص و حافظان قراردادها و نامه هاى سرّى ومحرمانه دستورات مهمى صادر مى کند، مى فرمايد: «سپس در وضع دبيران و منشيانت دقت کن و کارهايت را به بهترين آن ها بسپار»؛ (ثُمَّ انْظُرْ فِي حَالِ کُتَّابِکَ فَوَلِّ عَلَى أُمُورِکَ خَيْرَهُمْ).
«خيرهم» تعبير جامعى است که تمام اوصاف برجسته را که لازمه چنين مقام حساسى است شامل مى شود.
امام (عليه السلام) در ادامه اين سخن به شرايط کسانى مى پردازد که نامه هاى سرّى و محرمانه و قراردادهاى حساس را در اختيار دارند، مى فرمايد: «نامه هاى سرّى خود را که در بردارنده نقشه ها و اسرار مخفى است، در اختيار کسى قرار ده که بيش از همه داراى فضايل اخلاقى باشد»؛ (وَاخْصُصْ رَسَائِلَکَ الَّتِي تُدْخِلُ فِيهَا مَکَايِدَکَ وَأَسْرَارَکَ بِأَجْمَعِهِمْ لِوُجُوهِ صَالِحِ الاَْخْلاقِ).
سپس اين فضايل مهم اخلاقى را که بايد دبيرانِ مخصوص، واجد آن باشند در پنج چيز خلاصه مى کند:
نخست مى فرمايد: «از کسانى باشد که مقام و موقعيت، او را مست و مغرور نسازد تا جرأت کند در حضور بزرگان و سران مردم با تو مخالفت کند و گستاخى ورزد»؛ (مِمَّنْ لا تُبْطِرُهُ الْکَرَامَةُ، فَيَجْتَرِئَ بِهَا عَلَيْکَ فِي خِلافٍ لَکَ بِحَضْرَةِ مَلاٍَ).
بسيار شده که افراد کم ظرفيت هنگامى که مقام والا و ويژه اى پيدا مى کنند چنان مغرور مى شوند که حتى دربرابر کسى که اين مقام را به آن ها سپرده گستاخى مى کنند گويا زمام اختيار او را نيز به دست خود مى دانند و کرارآ ديده شده است که همين مسئله قاتل جان آن ها شده و مقام بالاتر نه فقط او را برکنار ساخته، بلکه به مجازات سختى گرفتار کرده است. در دومين وصف مى فرمايد: «کسى که در رساندن نامه هاى کارگزارانت به تو و گرفتن پاسخ هاى صحيح آن، از تو غافل نشود. خواه از امورى باشد که براى تو دريافت مى کند يا ازسوى تو مى بخشد»؛ (وَلا تَقْصُرُ بِهِ الْغَفْلَةُ عَنْ إِيرَادِ مُکَاتَبَاتِ عُمِّالِکَ عَلَيْکَ، وَإِصْدَارِ جَوَابَاتِهَا عَلَى الصَّوَابِ عَنْکَ، فِيمَا يَأْخُذُ لَکَ وَيُعْطِي مِنْکَ).
اشاره به اين که اين دبيران و منشيان، واسطه ميان زمامدار و کارگزاران او هستند؛ دستوراتِ مهم و فرمان هاى لازم را بايد برسانند و تقاضاهاى کارگزاران را نيز منتقل کنند. لحظه اى غفلت ممکن است سبب نابسامانى هاى زيادى گردد. به همين دليل بايد اين افراد کاملا هوشيار و بيدار باشند نه غافل وبى خبر.
در سومين وصف مى افزايد: «کسى باشد که هرگاه قراردادى براى تو ببندد سست نبندد»؛ (وَلا يُضْعِفُ عَقْداً اعْتَقَدَهُ لَکَ).
زيرا قراردادها در صورتى ارزش دارد که محکم و غير قابل ترديد و خالى از هرگونه ضعف، سستى و ابهام باشد مبادا طرف قرارداد از نقاط ضعف استفاده کند و هر زمان موافق ميل خود نبيند به فسخ قرارداد اقدام کند.
آنچه دراين وصف آمد مربوط به عقد قراردادهاست. در وصف چهارم درباره فسخ قراردادها سخن مى گويد، مى فرمايد: «و هرگاه قراردادى بر ضد تو بسته شد از يافتن راه حلّ آن عاجز نماند»؛ (وَلا يَعْجِزُ عَنْ إِطْلاقِ مَا عُقِدَ عَلَيْکَ).
نه اين که ظلم و ستم کند و به قرارداد پايبند نباشد، بلکه پيش بينى هاى لازم را در قرارداد اعمال کند تا به هنگام بروز پاره اى از مشکلات بتواند راه چاره را بيابد.
در پنجمين و آخرين وصف مى فرمايد: «کسى که از ارزش و قدر خويش در امور مختلف بى خبر نباشد، زيرا آن کس که به قدر و منزلت خويش جاهل است به قدر و منزلت ديگران جاهل تر خواهد بود»؛ (وَلا يَجْهَلُ مَبْلَغَ قَدْرِ نَفْسِهِ فِي الاُْمُورِ، فَإِنَّ الْجَاهِلَ بِقَدْرِ نَفْسِهِ يَکُونُ بِقَدْرِ غَيْرِهِ أَجْهَلَ). اشاره به اين که دبيران و منشيان مخصوص بايد هم موقعيت خود را به خوبى بفهمند و هم موقعيت مخاطبان را تا بتوانند با هرکس موافق موقعيتش مکاتبه کنند و نيز توان خويش را در کارها بدانند تا بتوانند توان ديگران را هم درک کنند و با حکم و درايت با مردم رفتار نمايند.
از آنچه درباره صفات دبيران ذکر شد به خوبى استفاده مى شود که امام (عليه السلام) برخلاف آنچه در دنياى امروز و ديروز معمول بوده است همه جا بر ضوابط و ارزش ها و شايستگى ها تکيه مى کند، نه بر مسائل عاطفى و روابط و دوستى ها. بسيار ديده ايم افرادى که به قدرت مى رسند دوستان و بستگان و خويشاوندان خود را گرد خود مهره چينى مى کنند بى آن که ارزش و قدرت آن ها را براى کارهاى بزرگ حساب کرده باشند و به عکس افراد لايق و باارزش و قدرتمند را که با آن ها رابطه عاطفى خاصى ندارند کنار مى زنند.
آن گاه امام (عليه السلام) بعد از ذکر صفات لازم براى انتخاب دبيران و منشيان مخصوص به طرز تشخيص اين صفات و تحقق آن ها در افراد مى پردازد و راه شناسايى افراد داراى اين صفات را به مالک نشان مى دهد.
مى فرمايد: «سپس در انتخاب اين منشيان هرگز به فراست و هوشيارى خود، و اعتماد شخصى و حسن ظن خويش قناعت مکن، زيرا افراد (فرصت طلب) براى جلب توجّه زمامداران به ظاهرسازى و خوش خدمتى مى پردازند در حالى که در ماوراى اين ظاهرِ جالب هيچ گونه خيرخواهى و امانت دارى اى وجود ندارد»؛ (ثُمَّ لا يَکُنِ اخْتِيَارُکَ إِيَّاهُمْ عَلَى فِرَاسَتِکَ وَاسْتِنَامَتِکَ وَحُسْنِ الظَّنِّ مِنْکَ، فَإِنَّ الرِّجَالَ يَتَعَرَّضُونَ لِفِرَاسَاتِ الْوُلاةِ بِتَصَنُّعِهِمْ وَحُسْنِ خِدْمَتِهِمْ، وَلَيْسَ وَرَاءَ ذَلِکَ مِنَ النَّصِيحَةِ وَالاَْمَانَةِ شَيْءٌ).
اين يک واقعيت مهم است، کسانى که درپى احراز مقامات بالا هستند سعى مى کنند خود را در نظر زمامداران افرادى امين، پرکار، هوشيار و فعال نشان بدهند تا از اين طريق توجّه آن ها را به خود جلب کنند و چون بر مرکب مراد سوار شدند دست به سوء استفاده و خيانت بزنند. به همين دليل نبايد به ظاهر سخنان و اعمالى که در آغاز کار انجام مى دهند دل خوش کرد. همچنين حسن ظن و اعتماد شخصى و اعتقاد به هشيارى خويشتن را در اين گونه موارد بايد کنار گذاشت و براى حسن انتخاب کارگزاران و معاونان و منشيان و مانند آن ها به سراغ معيارهاى ديگرى رفت؛ معيارهايى که کاملا قابل اعتماد و کمتر خطاپذير است؛ همان معيارهايى که امام (عليه السلام) در جمله هاى بعد به آن اشاره فرموده است.
مى فرمايد: «آن ها را از طريق مقاماتى که نزد حاکمان صالح پيش از تو داشته اند بيازماى»؛ (وَلَکِنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِينَ قَبْلَکَ).
اين مسئله معيار بسيار اطمينان بخشى است، هرگاه ديدى فلان شخص سال ها با حکومت هاى صالح همکارى داشته و مورد قبول آن ها بوده مى توان فهميد که او شخص لايق و درستکارى است؛ ولى اگر در پرونده زندگى او همکارى با ناصالحان و قبول پست هايى ازسوى زمامداران سوء وجود داشته باشد بايد از او صرف نظر کرد.
امام (عليه السلام) در بخش هاى پيشين همين عهدنامه درباره وزيران به همين نکته اشاره کرد و فرمود: «إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِکَ مَنْ کَانَ لِلاَْشْرَارِ قَبْلَکَ وَزِيراً؛ بدترين وزراى تو کسانى هستند که وزير زمامداران شرور قبل از تو بوده اند». کوتاه سخن اين که اشخاص را از سوابق آن ها بايد شناخت و به ظواهر فعلى آن ها که گاه براى فريفتن زمامدران و جلب توجّه آن هاست قناعت نکرد.
سپس به معيار دومى براى اين انتخاب اشاره کرده، مى فرمايد: «و به کسانى اعتماد کن که در ميان مردم بهترين آثار نيک را گذاشته اند و در امانت دارى معروف ترند»؛ (فَاعْمِدْ لِأَحْسَنِهِمْ کَانَ فِي الْعَامَّةِ أَثَراً، وَأَعْرَفِهِمْ بِالْأَمَانَةِ وَجْهاً).
به يقين قضاوت توده هاى مردم درباره اشخاص يکى از بهترين طرق شناسايى آن هاست.
در فرمايش هاى امام (عليه السلام) در اوايل همين عهدنامه اين جمله آمده بود: «إِنَّمَا يُسْتَدَلُّ عَلَى الصَّالِحِينَ بِمَا يُجْرِي اللهُ لَهُمْ عَلَى أَلْسُنِ عِبَادِهِ؛ براى تشخيص افراد صالح، از آنچه خداوند بر زبان بندگانش (و توده هاى مردم) جارى مى سازد مى توان بهره گرفت».
سپس در پايان اين سخن مى فرمايد: «اگر چنين کنى اين دليل بر خيرخواهى و اطاعت تو از پروردگار است، همچنين اطاعت از کسى که ولايت را از طرف او پذيرفته اى (يعنى امام و پيشواى تو)»؛ (فَإِنَّ ذَلِکَ دَلِيلٌ عَلَى نَصِيحَتِکَ لِلَّهِ وَلِمَنْ وُلِّيتَ أَمْرَهُ).
اين احتمال نيز در جمله «لِمَنْ وُليّتَ أمرَه» هست که منظور از آن مردم باشند؛ يعنى دقت در انتخاب منشيان مخصوص، نشانه خيرخواهى در پيشگاه خدا و خيرخواهى درمورد مردمى است که بخشى از حکومت بر آن ها را بر عهده گرفته اى. يعنى اگر در انتخاب منشيان مخصوص دقت هاى لازم را از طرقى که براى تو شرح دادم به کار گيرى و آن ها را بر اساس حسن ظن و هوشيارى شخصى خود انتخاب نکنى اين دليل بر آن است که حق اين امانت الهى (زمامدارى) و خيرخواهى رعايا را انجام داده اى.
سپس امام (عليه السلام) در پايان اين فقره از عهدنامه به دو موضوع مهم ديگر درباره منشيان مخصوص و دبيران اشاره مى کند که نخستين آن ها درباره لزوم تقسيم کار در ميان آن هاست، مى فرمايد: «براى هر بخشى از کارهايت رئيس و سرپرستى از ميان آن ها انتخاب کن؛ کسى که کار مهم، او را مغلوب ودرمانده نسازد وکثرت کارها پريشانش نکند»؛ (وَاجْعَلْ لِرَأْسِ کُلِّ أَمْرٍ مِنْ أُمُورِکَ رَأْساً مِنْهُمْ، لا يَقْهَرُهُ کَبِيرُهَا وَلا يَتَشَتَّتُ عَلَيْهِ کَثِيرُهَا).
اشاره به اين که تقسيم کار بايد به صورتى انجام شود که مسئوليت هر يک از آنان روشن شود؛ مثلاً بخشى از نامه ها مربوط به پيمان هاى صلح، و قراردادها اعم از قراردادهاى مربوط به خارج و قراردادهاى داخلى درباره زمين هاى کشاورزى و مانند آن است که بايد مسئول معينى داشته باشد. بخش ديگرى نامه هاى محرمانه است که احتياج به مديريت خاصى دارد و بخشى مربوط به نامه هاى فرمانداران واستانداران و امثال آن ها و قسمتى مربوط به تظلم هاى مردم مظلوم و ستمديده است. هر يک از اين ها بايد مسئول خاصى داشته باشد؛ مسئولانى که داراى اين دو صفت باشند؛ نه از کارهاى بزرگ بهراسند و نه کثرت کار، آن ها را پريشان و درمانده کند.
بعضى از شارحان نهج البلاغه اين دستور را تنها ناظر به دبيران و منشيان مخصوص ندانسته اند، بلکه ناظر به تمام کارهاى مملکتى مى دانند. مفهوم آن اين است که بخشى از کارها بايد به دست وزيرى سپرده شود و وزارتخانه او ناظر به امور معينى باشد بى آن که تداخلى در کارها رخ دهد و يا کارى بدون سرپرست و مسئول باقى بماند.
ولى دستور بعد که مربوط به کُتّاب است با توجّه به اين که پيش از اين نيز در اين فراز از عهدنامه سخن از کتّاب در ميان بوده قرينه مى شود که اين جمله نيز ناظر به کاتبان باشد، هرچند ملاکِ آن ديگران را شامل شود.

بعضى معتقدند که تقسيم کار حکومت به اين صورت که اميرمؤمنان على (عليه السلام) در اين عهدنامه به آن اشاره کرده از امورى است که در قرن هاى اخير پيدا شده ودر گذشته به اين صورت وجود نداشت؛ ولى همان گونه که ملاحظه مى کنيد امام (عليه السلام) آنچه را که در اين زمينه لازم بوده با ظرافت خاصى بيان فرموده است.
در دومين دستور به اين نکته اشاره مى فرمايد که تعيين مسئول براى هر کار، از تو سلب مسئوليت نمى کند؛ تو نيز با آن ها مسئوليت مشترک دارى. مى فرمايد: «و (بايد بدانى که) هر عيبى در منشيان مخصوص تو يافت شود که تو از آن بى خبر بمانى مسئول خواهى بود»؛ (وَمَهْمَا کَانَ فِي کُتَّابِکَ مِنْ عَيْبٍ فَتَغَابَيْتَ عَنْهُ أُلْزِمْتَه).
اين همان چيزى است که از آن به مسئوليت مشترک تعبير مى شود و اشاره به آن است که تعيين مسئول براى هر کار از مقامى بالاتر سلب مسئوليت نمى کند، چراکه او بايد در عين تقسيم کار و مديريت ها، بر وضع مديران خود نظارت مستمر داشته باشد همان گونه که در دنياى امروز نيز چنين است که اگر مديرى در فلان وزارتخانه دست به کار خلافى زد وزير را احضار کرده واز او بازخواست مى کنند. به اين شکل، درباره کارهاى مهم نظارت مضاعف صورت مى گيرد و اين، سبب استحکام برنامه هاى اجرايى حکومت خواهد شد.

* * *

.