حکمت های نهج البلاغه شامل ۴۸۰ حکمت است که گزیده سخنان حکمت‌آمیز امیرالمؤمنین علیه السلام ، پندها و نیز پاسخ پرسش‌ها و گفتارهای کوتاه وی آمده است.
امام (عليه السلام) فرمود: اى فرزند آدم! هنگامى که مى بينى پروردگارت نعمت هايش را پى درپى بر تو مى فرستد در حالى که تو معصيت او را مى کنى از او بترس (مبادا مجازات سنگينش در انتظار تو باشد). {1}
امام (عليه السلام) فرمود: هيچ کس چيزى را در دل پنهان نمى کند مگر اين که در سخنان بى انديشه اى که از او صادر مى شود و در صفحه صورتش، آشکار مى گردد. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: با بيمارى ات همراهى کن مادامى که با تو همراهى مى کند. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: برترين نوع پارسايى، مخفى داشتن پارسايى است. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: در حالى که تو به زندگى پشت مى کنى و مرگ به تو روى مى آورد ملاقات (با يکديگر) چه سريع خواهد بود. {1}
امام (عليه السلام) مى فرمايد: (از مجازات الهى) برحذر باش، برحذر باش، به خدا سوگند! آن قدر پرده پوشى کرده، که گويى آمرزيده است. {1}
فَقَالَ عَلَيهِ السِّلَامُ
امام (عليه السلام) فرمود: انجام دهنده کار نيک از کار نيکش بهتر است و انجام دهنده کار بد از کار بدش بدتر. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: سخاوتمند باش و در اين راه اسراف مکن و در زندگى حسابگر باش و سخت گير مباش. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: برترين غنا و بى نيازى، ترک آرزوهاست. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: کسى که در نسبت دادن کارهاى بد به مردم شتاب کند، مردم (نيز) نسبت هاى ناروايى به او مى دهند. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: کسى که آرزويش را طولانى کند اعمال بد انجام مى دهد. {1}
اين سخن را امام (عليه السلام) زمانى بيان فرمود که در مسير حرکتش به شام، کشاورزان و دهبانان شهر «انبار» با او ملاقات کردند (و به عنوان احترام) از مرکب پياده شده و با سرعت پيش روى او حرکت کردند (و اين مراسم را که نشانه خضوع فوق العاده در برابر امراى ستمگر بود انجام دادند). امام (عليه السلام) فرمود: «اين چه کارى بود که کرديد؟» عرض کردند: اين رسوم و آدابى است که ما اميران خود را با آن بزرگ مى داريم. امام (عليه السلام) فرمود: به خدا سوگند! زمامداران شما از اين عمل بهره اى نمى برند و شما با اين کار در دنيا مشقت زيادى بر خود هموار مى سازيد و در قيامت بدبخت مى شويد. چه زيان بار است مشقتى که به دنبال آن عقاب الهى باشد و چه پرسود است آرامشى که با آن امان از آتش دوزخ فراهم گردد. {1}
امام (عليه السلام) به فرزندش امام حسن (عليه السلام) فرمود: فرزندم! چهار چيز و چهار چيز را، از من حفظ کن که با (در نظر داشتن و به کار بستن) آن ها هر کار کنى به تو زيان نخواهد رسيد: بالاترين سرمايه ها عقل است و بزرگ ترين فقر، حماقت و نادانى است، بدترين وحشت خودپسندى است و برترين حسب و نسب اخلاق نيک است. فرزندم! از دوستى با احمق برحذر باش، چرا که او مى خواهد به تو منفعت رساند ولى زيان مى رساند (زيرا براثر حماقتش سود و زيان را تشخيص نمى دهد) و از دوستى با بخيل دورى کن، زيرا به هنگامى که شديدترين نياز را به او دارى تو را رها مى سازد و از دوستى با انسان فاجر بپرهيز، چرا که تو را به اندک چيزى مى فروشد و از دوستى با دروغ گو برحذر باش، چرا که او مثل سراب است؛ دور را در نظر تو نزديک و نزديک را در نظر تو دور مى سازد (و حقايق را به تو وارونه نشان مى دهد). {1}
امام (عليه السلام) فرمود: کارهاى مستحب اگر به واجبات زيان برساند موجب قرب به خدا نمى شود. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: زبان عاقل پشت قلب او قرار دارد در حالى که قلب احمق پشت زبان اوست! {1}
همان جمله (پرمايه) قبل، به تعبير ديگرى بدين صورت از امام (عليه السلام) نقل شده است که فرمود: قلب احمق در دهان اوست و زبان عاقل در درون قلبش! و هر دو يک معنا را بازگو مى کنند. {1}
امام (عليه السلام) هنگامى که يکى از ياران خود را بيمار مى بيند (ضمن احوال پرسى) به او مى فرمايد: «خداوند اين درد و بيمارى تو را سبب ريزش گناهانت قرار داد، زيرا پاداشى در بيمارى نيست؛ ولى گناهان را مى ريزد همچون ريزش برگ درختان. اجر و پاداش، تنها در گفتار با زبان و عمل با دست و قدم (و اعضا) است و خداوند سبحان کسانى از بندگانش را که بخواهد (و لايق بداند)، به دليل صدق نيت و پاکى باطن (نيز) داخل بهشت مى کند. {1} مرحوم سيّد رضى اين کلام حکمت آميز را با عبارات شيوايى شرح مى دهد، مى گويد: آنچه امام (عليه السلام) در اين جا فرموده راست و درست است؛ بيمارى اجر و پاداش ندارد، هر چند از قبيل امورى است که استحقاق عوض دارد (نه اجر و ثواب) زيرا انسان در مقابل کارهاى خداوند درباره بندگانش مانند بيمارى ها و مانند آن مستحق عوض مى شود؛ اما اجر و ثواب، در مقابل فعل بندگان است، بنابراين بين اين دو فرق است؛ فرقى که امام (عليه السلام) با آن علم نافذ و نظريه صائب خود به آن اشاره فرموده است؛ (قالَ الرَّضيُّ: وَ أقُولُ: صَدَقَ (عليه السلام)، إنَّ الْمَرَضَ لا أجْرَ فيهِ، لاِنَّهُ لَيْسَ مِنْ قَبيلِ ما يُسْتَحَقُّ عَلَيْهِ الْعِوَضُ، لاِنَّ الْعِوَضَ يُسْتَحَقُّ عَلى ما کانَ في مُقابِلَةٍ فِعْلِ اللّهِ تَعالى بِالْعَبْدِ، مِنَ الاْلامِ وَ الاْمْراضِ، وَ ما يَجْري مَجْرى ذلِکَ. وَ الاْجْرٌ وَ الثَّوابُ يُسْتَحَقّانِ عَلى ما کانَ فى مُقابِلَةِ فِعْلِ الْعَبْدِ، فَبَيْنَهُما فَرْقٌ قَدْ بَيَّنَهُ (عليه السلام)، کَما يَقْتَضيهِ عِلْمُهُ الثّاقِبُ وَ رَأيُهُ الصّائِبُ).
امام (عليه السلام) در يادکرد «خباب بن ارت» فرمود: خدا رحمت کند خباب بن الارت را او از روى رغبت اسلام آورد و براى اطاعت خداوند هجرت کرد، به زندگى ساده قناعت نمود، از خدا خشنود و در تمام دوران عمرش مجاهد بود. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: خوشا به حال کسى که (پيوسته) به ياد معاد باشد و براى روز حساب عمل کند، به مقدار کفايت قانع گردد و از خدا راضى باشد. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: اگر با شمشيرم بر بُن بينى مؤمن بزنم که مرا دشمن بدارد دشمن نخواهدداشت! و اگر تمام دنيا را در برابر منافق بريزم که مرا دوست بدارد دوست نمى دارد! چرا که مقدر شده و بر زبان پيامبر درس نخوانده (صلي الله عليه و آله) جارى شده که فرمود: اى على! هيچ مؤمنى تو را دشمن نمى دارد و هيچ منافقى تو را دوست نخواهد داشت! {1}
امام (عليه السلام) فرمود: کار بدى که تو را ناراحت (و پشيمان) مى سازد نزد خدا بهتر است از کار نيکى که تو را مغرور مى کند. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: ارزش هر کس به اندازه همت او و راستگويى و صداقتِ هر کس به اندازه شخصيت اوست و شجاعت هر کس به اندازه بى اعتنايى وى (به ارزش هاى مادى) و عفت هر کس به اندازه غيرت اوست. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: پيروزى در گرو تدبير است، حزم و دورانديشى در گرو به کار گرفتن فکر، و تفکر صحيح در گرو نگهدارى اسرار است. {1}