حکمت های نهج البلاغه شامل ۴۸۰ حکمت است که گزیده سخنان حکمتآمیز امیرالمؤمنین علیه السلام ، پندها و نیز پاسخ پرسشها و گفتارهای کوتاه وی آمده است.
امام (عليه السلام) فرمود: حسادت (به دوست) دليل بيمارى دوستى است. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: بيشترين قربانگاه عقل ها زير برق طمع هاست. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: داورى درباره افراد مورد اطمينان، با تکيه بر گمان، رسم عدالت نيست. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: بدترين توشه براى آخرت ستم به بندگان (خدا) است. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: يکى از باارزش ترين کارهاى کريمان تغافل از چيزهايى است که از آن آگاه اند (ولى سرپوش گذاشتن بر آن لازم است). {1}
امام (عليه السلام) فرمود: کسى که حيا لباس خود را بر او بپوشاند، مردم عيب او را نخواهند ديد. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: کثرت سکوت، سبب ابهت و بزرگى است و انصاف مايه فزونى دوستان است و با بذل و بخشش قدر انسان ها بالا مى رود و با تواضع، نعمت (الهى) کامل مى گردد و با پذيرش هزينه ها (و رنج ها و مشکلات) عظمت و سرورى حاصل مى گردد، با روش عادلانه، دشمن، مقهور و مغلوب مى شود و با حلم و بردبارى در برابر سفيهان، ياوران انسان بر ضد آنها فزونى مى يابند. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: در شگفتم که چگونه حسودان از سلامتى خويش غافل اند. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: طمع کار در بند ذلت گرفتار است. {1}
هنگامى که از امام (عليه السلام) درباره تفسير ايمان سؤال کردند فرمود: ايمان، معرفت با قلب (عقل) و اقرار با زبان و عمل به ارکان (دين) است. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: کسى که براى دنيا غمگين باشد (در واقع) از قضاى الهى ناخشنود است و آن کس که از مصيبتى که به او رسيده شکايت کند از پروردگارش شکايت کرده است و کسى که در برابر ثروتمندى به علّت ثروتش تواضع کند، دو سوم دين خود را از دست داده! و کسى که قرآن بخواند و پس از مرگ وارد آتش دوزخ گردد از کسانى بوده که آيات خدا را استهزاء مى کرده است و آن کس که قلبش با محبت دنيا پيوند خورده سه چيز او را رها نخواهد کرد: اندوه دائم، حرصى که هرگز او را ترک نمى کند و آرزويى که هيچ گاه به آن نخواهد رسيد! {1}
امام (عليه السلام) فرمود: مُلک قناعت براى انسان کافى است و حسن خلق به عنوان نعمت و از امام (عليه السلام) تفسير آيه (فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً) را سؤال کردند، فرمود: منظور قناعت است. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: با کسى که روزى به او روى آورده شريک شويد که براى بى نياز شدن مؤثرتر و جهت روى آوردن بهره مندى مناسب تر است. {1}
امام (عليه السلام) در تفسير آيه شريفه (إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الإِحْسانِ) فرمود: عدالت همان رعايت انصاف (و پرداختن حق مردم) و احسان به معناى نيکى بيشتر (از حد انصاف) است. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: کسى که با دست کوتاه ببخشد با دست بلند به او بخشيده مى شود. {1} مرحوم سيد رضى مى گويد: «معناى اين کلام اين است که آنچه انسان از اموال خود در راه خير و نيکى انفاق مى کند هر چند کم باشد خداوند جزا و پاداش بسيارى به او مى دهد و منظور از دو دست (دست کوتاه و بلند) در اين جا دو نعمت است که امام (عليه السلام) ميان نعمت پروردگار و نعمت انسان، با کوتاهى و بلندى فرق گذاشته است؛ نعمت و بخشش از سوى بنده را کوتاه و آنچه را که از ناحيه خداوند است بلند شمرده و اين بدان علت است که نعمت خدا همواره چندين برابر نعمت مخلوق است، زيرا نعمت هاى الهى اصل و اساس تمام نعمت هاست؛ تمام نعمت ها به او بازمى گردد و از سوى او سرچشمه گرفته مى شود (حتى نعمتى که انسان آن را به ديگرى مى بخشد آن هم از سوى خداست و با توفيق الهى بذل و بخشش مى شود)»؛ (قالَ الرَّضِىُّ: وَ مَعنى ذلِکَ أنَّ ما يُنْفِقُهُ الْمَرْءُ مِنْ مالِهِ فِي سَبيلِ الْخَيْرِ وَ الْبِرِّ وَ إنْ کانَ يَسيراً فَإنَّ اللهَ تَعالى يَجْعَلُ الْجَزاءَ عَلَيْهِ عَظيماً کَثيرآ وَ الْيَدانِ هاهُنا عِبارَةٌ عَنِ النِّعْمَتَيْنِ فَفَرَّقَ (عليه السلام) بَيْنَ نِعْمَةِ الْعَبْدِ وَ نِعْمَةِ الرَّبِّ تَعالى ذِکْرُهُ بِالْقَصيرَةِ وَ الطَّويلَةِ فَجَعَلَ تِلْکَ قَصيرَةً وَ هذِهِ طَويلَةً لاِنَّ نِعَمِ اللهِ أبَداً تَضْعُفُ عَلى نِعَمِ الْمَخْلُوقِ أضْعافآ کَثيرَةً إذْ کانَتْ نِعَمِ اللهِ أصْلُ النِّعَمِ کُلُّها فَکُلُّ نِعْمَةٍ إلَيْها تَرْجِعُ وَ مِنْها تَنْزِعُ).
امام (عليه السلام) به فرزندش امام حسن (عليه السلام) فرمود: هرگز کسى را به مبارزه دعوت مکن (و آغازگر جنگ مباش) ولى اگر کسى تو را به مبارزه فراخواند اجابت کن (و در جهاد با دشمن سستى مکن) زيرا دعوت کننده به مبارزه ستمکار و ستمکار در هر حال مغلوب است. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: خصلت هاى نيک زنان، خصلت هاى بد مردان است (اين خصلت ها عبارت اند از:) تکبر و ترس و بخل (زيرا) هنگامى که زن متکبر باشد بيگانه را به خود راه نمى دهد و اگر بخيل باشد مال خود و همسرش را حفظ مى کند و اگر ترسو باشد از هر چيزى که ممکن است به آبرو و عفت او صدمه بزند مى ترسد (و از آن فاصله مى گيرد). {1}
از امام (عليه السلام) درخواست شد: عاقل را براى ما توصيف کن. امام (عليه السلام) فرمود: عاقل کسى است که هر چيز را در جاى خود قرار مى دهد. گفته شد: جاهل را توصيف بفرما. فرمود: توصيف کردم. {1} مرحوم سيد رضى مى گويد: «منظور امام (عليه السلام) اين است که جاهل کسى است که هرچيزى را در جاى خود قرار نمى دهد، بنابراين ترک وصف جاهل خود صفت او محسوب مى شود، زيرا برخلاف وصف عاقل است»؛ (قالَ الرَّضِىُّ: يَعْني أنَّ الْجاهِلَ هُوَ الَّذي لا يَضَعُ الشَّىْءَ مَواضِعَهُ فَکانَ تَرْکُ صِفَتِهِ صَفَةٌ لَهُ إذْ کانَ بِخَلافِ وَصْفِ الْعاقِلِ).
امام (عليه السلام) فرمود: به خدا سوگند! اين دنياى شما در نظر من از استخوان خنزيرى که در دست شخص جذامى باشد پست تر است! {1}
امام (عليه السلام) فرمود: گروهى خدا را از روى رغبت و ميل (به بهشت) پرستش کردند، اين عبادت تاجران است و عدّه اى از روى ترس او را پرستيدند و اين عبادت بردگان است و جمعى ديگر خدا را براى شکر نعمت ها (و اين که شايسته عبادت است) پرستيدند، اين عبادت آزادگان است. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: تمام وجود زن (زنان تربيت نايافته) شرّ است و بدترين چيزى که در اوست اين است که از وجودش چاره اى نيست. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: آن کس که از سستى اطاعت کند حقوق افراد را ضايع مى سازد و کسى که از سخن چين پيروى کند دوستان خود را از دست خواهد داد. {1}
امام (عليه السلام) فرمود: سنگ غصبى در بناى خانه گروگان ويرانى آن است. {1} مرحوم سيد رضى مى گويد: «اين سخن از پيامبر (صلي الله عليه و آله) نيز نقل شده است و جاى تعجب نيست که هر دو کلام مانند هم باشند، زيرا هر دو از يک محل سرچشمه گرفته و ريزش هر دو از يک دلو بوده است»؛ (قالَ الرَّضِيُّ: وَ يُروى هذَا الْکَلامُ عَنِ النَّبِيِّ (صلي الله عليه و آله) وَ لا عَجَبَ أَنْ يَشْتَبِهَ الْکَلامانِ لأَنَّ مُسْتَقاهُما مِنْ قَليبٍ وَ مَفْرَغَهُما مِنْ ذَنُوبٍ).
امام (عليه السلام) فرمود: روز انتقام مظلوم از ظالم، شديدتر از روز ستم کردن ظالم بر مظلوم است. {1}