نامه‌های نهج‌البلاغه ۷۹ بخش دارد که از ۱۲ وصیت‌نامه، سفارش و بخش‌نامه و ۲ فرمان، یک دعا، یک پیمان‌نامه و ۶۳ نامه مکتوب تشکیل شده است. مخاطبان نامه ها عموما کارگزاران حکومتی، فرماندهان نظامی و ماموران مالیاتی بودند، بیشتر به مسائل حکومت‌داری و نحوه تعامل مسئولین حکومتی با مردم پرداخته شده است. با وجود اینکه این نامه‌ها از طرف حضرت علی علیه السلام به عنوان حاکم به حکمرانان و مسئولین حکومتی نوشته شده است.
نامه به امام حسن علیه السلام ، نامه‌ی فرمان مالک اشتر و نامه به عثمان بن حنیف از معروف‌ترین نامه‌های نهچ‌البلاغه هستند.

فهرست نامه‌های نهج البلاغه

      نامه 25 - سفارشي به مامور جمع آوري زکات

      از وصايا و سفارش هاى امام (عليه السلام) است که آن را براى مأموران جمع آورى زکات مرقوم مى داشت مرحوم شريف رضى مى گويد: ما بخشى از اين نامه را در اين جا آورديم تا معلوم گردد، امام (عليه السلام) همواره ارکان حق را به پا مى داشت و فرمان به عدل مى داد؛ در کارهاى کوچک و بزرگ، پرارزش يا کم ارزش

      نامه 26 - عهدنامه اي به يکي از کارگزاران خود(مخنف بن سليم)

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است براى بعضى از مأموران گردآورى زکات.

      نامه 27 - عهدنامه اي به محمد بن ابي بکر(در سال 37 هجري)

      از نامه هاى على (عليه السلام) است به محمد بن ابى بکر ـ رضى الله عنه ـ هنگامى که او را به فرماندارى مصر منصوب کرد

      نامه 28 - در پاسخ معاويه که از بهترين نامه هاست

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است که در پاسخ معاويه نگاشته است قالَ الشَّريفُ: وَهُوَ مِنْ مَحاسِنِ الْکُتُبِ. شريف رضى مى گويد: اين نامه از نامه هاى بسيار جالب است.

      نامه 29 - به مردم بصره(در سال 38 هجري هنگامي که معاويه قصد توطئه در بص

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به اهل بصره به يقين پراکندگى شما (از اطراف من) و دشمنى و پيمان شکنى شما (در آستانه جنگ جمل) چيزى نبود که شما از آن آگاه نباشيد؛ ولى من مجرمان شما را عفو کردم و شمشير را از فراريان برداشتم و کسانى را که به جانب من آمدند پذيرفتم (و از تقصيرشان گذشتم). حال اگر افکار مهلک و آراى ضعيف و منحرف از مسير حق، شما را به ستيزه جويى و مخالفت با من بکشاند من همان مرد ديروزم. سپاهم را آماده ساخته ام و اسب ها را زين کرده و جهاز بر شتران گذاشته ام و اگر مرا مجبور به حرکت به سوى خود کنيد حمله اى به شما بياورم که جنگ جمل در برابر آن بسيار کوچک باشد. در عين حال از فضل و برترى مطيعان شما آگاهم و حق ناصحان را به خوبى مى شناسم و هرگز به دليل وجود متهمى، شخص بى گناه را کيفر نمى دهم و وفادار را به خاطر پيمان شکن مجازات نمى کنم.

      نامه 30 - به معاويه 3

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به معاويه از خدا در مورد آنچه در اختيار دارى بترس و در حقى که خداوند بر تو دارد نظر کن و به معرفت و شناسايى چيزى که در ندانستن آن معذور نيستى بازگرد، زيرا اطاعتِ (اوامر و نواهى الهى)، نشانه هاى واضح، راه هاى نورانى، جاده هاى روشن و آشکار و مستقيم، و سرانجامى خواستنى دارد که هوشمندان به آن مى رسند و فرومايگان و نابخردان از آن منحرف مى شوند. هرکس از آن روى برتابد از حق منحرف شده و در بيابان بدبختى و گمراهى سرگردان خواهد شد؛ خداوند نعمتش را از او مى گيرد و بلا و مجازاتش را بر او مى فرستد. زنهار! زنهار! مراقب خويشتن باش که خداوند سرنوشت نهايى تو را از اين راه که مى روى روشن ساخته و آنچه را که امور زندگانى تو به آن منتهى مى شود بيان کرده است (سرنوشتى شوم و عاقبتى مذموم دارى) چرا که تو به سوى عاقبتى زيان بار و منزلگاه کفر پيش مى روى، زيرا هواى نفست تو را به درون شر وارد ساخته و در پرتگاه گمراهى انداخته و در مهلکه ها داخل کرده و راه هاى نجات را بر تو دشوار ساخته است.

      نامه 31 - وصيتي به حسن بن علي که هنگام بازگشت از صفين بر حاضرين نوشت

      از وصايا و سفارش هاى امام (عليه السلام) است به امام حسن مجتبى (عليه السلام) هنگام بازگشت از صفين در حالى که در سرزمين حاضرين

      نامه 32 - به معاويه 4

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به معاويه (اى معاويه!) گروه بسيارى از مردم را به هلاکت افکندى و با گمراهى خويش آن ها را فريفتى و در امواج درياى (فتنه و فسادِ) خود انداختى به گونه اى که تاريکى ها آن ها را فراگرفت و امواج شبهات آنان را به تلاطم افکند، اين سبب شد که آن ها از حق بازگردند و به دوران گذشته (جاهليّت) روى آورند و به حق پشت کنند و (همچون عرب جاهلى) به حسب و نسب و تفاخرات قومى تکيه نمايند. مگر گروهى از روشن ضميران و اهل بصيرت که از اين راه بازگشتند، زيرا آن ها بعد از آن که تو را شناختند از تو جدا شدند و از همکارى با تو به سوى خدا شتافتند، چون تو آن ها را به کارى دشوار (که همان نبرد با حق بود) واداشته و از راه راست منحرف ساخته بودى. اى معاويه! تقواى الهى را درباره خود پيشه کن (و از خداوند بترس) و زمام خود را از دست شيطان بازگير که دنيا به زودى از تو قطع خواهد شد و آخرت به تو نزديک است، والسلام.

      نامه 33 - به قثم بن عباس کارگزار امام در مکه

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به قثم بن عباس، فرماندار و نماينده آن حضرت در شهر مکّه اما بعد (از حمد وثناى الهى)، مأمور اطلاعاتى من در شام برايم نوشته و مرا آگاه ساخته که گروهى از مردم شام به سوى موسم حج گسيل شده اند؛ گروهى کوردل، ناشنوا و نابينا! آن ها کسانى هستند که حق را با باطل مشتبه مى سازند و از مخلوق در مسير معصيت خالق اطاعت مى کنند و با دين فروشى دنيا را به دست مى آورند و آخرت را که در انتظار نيکان و پاکان است به دنيا مى فروشند، در حالى که هيچ کس جز انجام دهنده کار نيک به پاداش آن نمى رسد و کسى جز فاعل شر، کيفر آن را نمى بيند. حال که چنين است براى حفظ آنچه در دست دارى قيام کن، قيام شخصى دورانديش و محکم و نيرومند، قيام شخصى خيرخواه و عاقل که از زمامدار خويش پيروى مى کند و مطيعِ فرمان امام خويش است. (مراقب باش) از انجام عملى که ناگزير شوى در برابر آن عذرخواهى کنى بپرهيز و هرگز به هنگام اقبال نعمت مغرور و سرمست مباش و نه در شدايد و مشکلات سست و ترسو. والسلام.

      نامه 34 - به محمد بن ابي بکر(در سال 38 هجري) هنگامي که از دلتنگي او. .

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به محمد بن ابى بکر هنگامى که به سبب عزلش از فرماندارى مصر و قرار دادن مالک اشتر به جاى او ناراحت شده بود، هرچند سرانجام اشتر در بين راه پيش از رسيدن به حکومت مصر (براثر سم معاويه) ديده از جهان فرو بست اما بعد (از حمد و ثناى الهى)، به من خبر رسيده که از فرستادن «اشتر» به سوى منطقه اى که تحت ولايت توست ناراحت شده اى؛ ولى (بدان که) من اين کار را نه به اين علت انجام دادم که تو در تلاش و کوشش خود کندى کرده اى و نه براى اين که جديت بيشترى به خرج دهى (بلکه اين کار مصالح ديگرى داشته است) و اگر من آنچه را که در اختيار تو قرار داده بودم مى گرفتم تو را والى و حاکم جاى ديگرى قرار مى دادم که (نگهدارى و) هزينه آن براى تو آسان تر و حکومت آن برايت مطلوب تر و جالب تر باشد. آن مردى که من او را والى مصر کرده بودم مردى بود که درباره ما خيرخواه و در برابر دشمنان ما سرسخت و انتقام گير بود، خدايش رحمت کند عمر خود را به پايان برد و مرگ را ملاقات کرد در حالى که ما از او راضى و خشنود بوديم. خداوند نيز نعمت رضايت و بهشت خويش را به او ببخشد و پاداشش را مضاعف کند. (اما اکنون که مالک به شهادت رسيده و تو را از همه بهتر براى اين منصب مى شناسم محکم در جايگاه خود بايست و) براى پيکار با دشمنت بيرون آى و با بصيرت و فهم خود (در مبارزه با او) حرکت کن و براى جنگ با کسى که مى خواهد با تو بجنگد دامن همت به کمر زن (و شجاعانه با او بجنگ) و همه را به سوى راه پروردگارت دعوت کن و از او بسيار يارى طلب که مشکلات تو را حل خواهد کرد و در شدايدى که بر تو نازل مى شود يارى ات خواهد نمود، ان شاء الله.

      نامه 35 - به عبدالله بن عباس، پس از کشته شدن محمد بن ابي بکر در مصر

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است که بعد از شهادت محمد بن ابى بکر به عبدالله بن عباس نگاشت اما بعد (از ثنا و حمد الهى)، مصر (با نهايت تأسف) به دست دشمن افتاد و محمد بن ابى بکر که رحمت خدا بر او باد به شهادت رسيد ما اين مصيبت را به حساب خداوند مى گذاريم و اجر آن را از او مسئلت داريم. او فرزندى خيرخواه و کارگزارى تلاشگر و کوشا و شمشيرى برنده و قاطع و ستونى حافظ و مدافع بود. من مردم را به ملحق شدن به او و کمک کردنش قبل از اين حادثه (بارها) امر کردم و تشويق و تحريص نمودم و در آشکار و پنهان و از آغاز تا پايان آن ها را براى حرکت به سوى او (به سوى سرزمين مصر) فراخواندم ولى (با نهايت تأسف) گروهى با کراهت آمدند و گروه ديگرى به دروغ به بيمارى و بهانه هاى ديگر متوسل شدند و جمع ديگرى آشکارا از قيام براى جهاد سر باززدند و دست از يارى اش کشيدند. از خدا تقاضا مى کنم که براى نجات من از ميان اين گونه افراد به زودى گشايشى قرار دهد (و مرا از آن ها برهاند). به خدا سوگند! اگر علاقه من به شهادت به هنگام پيکار با دشمن نبود و خود را براى مرگ در راه خدا آماده نساخته بودم، دوست داشتم حتى يک روز با اين مردم روبرو نشوم و هرگز آن ها را ملاقات نکنم.

      نامه 36 - به برادرش عقيل بن ابي طالب

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است که آن را به عنوان پاسخ به برادرش عقيل بن ابى طالب درباره لشکرى که به سوى بعضى از دشمنان گسيل داشته، نوشته است.

      نامه 37 - به معاويه افشاي ادعاي دروغين معاويه

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است در پاسخ به معاويه سبحان الله! تو چقدر بر هوى و هوس هاى بدعت آميز و سرگردانى هايى که پيوسته از آن پيروى مى کنى اصرار دارى! اين کار توأم با ناديده گرفتن حقايق و دور افکندن پيمان هايى است که خدا آن را طلب کرده و حجت بر بندگان اوست. اين که پيوسته به خون عثمان و قاتلان او استدلال مى کنى (و گويا خود را ولى دم عثمان و مطالبه کننده خون او مى پندارى بسيار شگفت آور است، زيرا) تو آن جا به يارى عثمان برخاستى که در حقيقت يارى خودت بود ولى آن جا که يارى عثمان بود، دست از يارى اش برداشتى (و او به آن سرنوشت گرفتار آمد)، والسلام.

      نامه 38 - به مردم مصر، هنگامي که اشتر رحمة الله را زمامدار آنان کرد

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به اهل مصر در آن هنگام که مالک اشتر را براى زمامدارى آن ها برگزيد.

      نامه 39 - به عمروعاص (در سال 39 هجري پس از نبرد صفين)

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به عمرو عاص تو (اى عمرو بن عاص!) دين خود را تابع کسى قرار داده اى که گمراهى اش آشکار و پرده حيايش دريده است و به افراد باشخصيت در مجلسش توهين مى کند و عاقل را با معاشرت خود سفيه مى سازد. تو قدم در جاى قدم هاى او نهادى و بخشش او را خواستار شدى همچون سگى که به دنبال شير درنده اى برود و به چنگال او متوسل شود و منتظر پس مانده هاى شکار او باشد که به سويش افکنده شود. تو با اين کار دنيا و آخرتت را تباه کردى. اگر طرفدار حق بودى، به آنچه مى خواستى مى رسيدى و اگر خداوند مرا بر تو و پسر ابوسفيان (معاويه) مسلط سازد، کيفر تمام آنچه را که در گذشته انجام داديد به شما خواهم داد و اگر به شما دست نيابم و (بعد از من) باقى بمانيد، آنچه (از عذاب الهى در آخرت) در پيش داريد براى شما بدتر است. والسلام.

      نامه 40 - به يکي از کارگزارانش(در سال 40 هجري)

      از نامه هاى امام (عليه السلام) به يکى از فرماندارانش اما بعد (از حمد و ثناى الهى)، کارى از تو به من گزارش داده شده که اگر انجام داده باشى پروردگارت را به خشم آورده اى و پيشوايت را عصيان کرده اى و امانت خود را به رسوايى کشيده اى (و خود را به علت خيانت رسوا و ننگين ساخته اى). به من خبر داده اند که تو زمين هاى آباد را ويران کرده اى و آنچه را که از بيت المال در زير دست تو بوده به خيانت گرفته و خورده اى، بنابراين حساب خويش را براى من بفرست و بدان که حساب خداوند از حساب مردم (در قيامت) سخت تر و برتر است. والسلام.

      نامه 41 - به يکي از کارگزارانش

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به يکى از فرماندارانش.

      نامه 42 - به عمر بن ابي سلمه مخزومي،کارگزار امام در بحرين

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به عمر بن ابى سلمه مخزومى، فرماندار آن حضرت بر بحرين که او را برکنار کرد و نعمان بن عجلان زُرَقى را به جاى او منصوب فرمود اما بعد (از حمد وثناى الهى)، من نعمان بن عجلان زُرَقى را به فرماندارى بحرين منصوب کردم و تو را از آن جا برگرفتم بى آن که تو را مذمت کنم و يا ملامتى بر تو باشد، چراکه تو زمامدارى و مأموريت خود را به نيکويى انجام دادى و حق امانت را ادا کردى، بنابراين به سوى ما بيا بى آن که مورد سوءظن يا ملامت باشى و نه متهم و نه گناهکار. من تصميم گرفتم به سوى ستمگران اهل شام (براى مبارزه با معاويه وهوادارانش) حرکت کنم و دوست دارم تو با من باشى، زيرا تو از کسانى هستى که من در جهاد با دشمن و برپا داشتن ستون دين از آن ها استعانت مى جويم. ان شاء الله.

      نامه 43 - به مصقلة بن هبيره شيباني، کارگزار امام

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به مصقلة بن هبيره شيبانى، فرماندار اردشيرخُرّه (بخش مهمى از فارس) گزارشى از تو به من رسيده است که اگر درست باشد و اين کار را انجام داده باشى، پروردگارت را به خشم آورده و امامت را عصيان کرده اى. به من گزارش داده اند، تو غنايم مسلمانان را که با نيزه ها واسب هايشان (در جنگ با دشمن) به دست آمده و خون هايشان در اين راه ريخته شده در ميان گروهى از باديه نشينان قبيله ات که تو را به رياست خود برگزيده اند تقسيم مى کنى. سوگند به کسى که دانه را (در زير خاک) شکافت و روح انسانى را آفريد، اگر گزارشى که به من رسيده درست باشد، تو در نزد من منزلت پستى خواهى داشت و ارزش و مقدارت در پيشگاه من سبک خواهد شد، بنابراين حق پروردگارت را سبک مشمار و دنيايت را با نابودى دينت سامان مده که اگر چنين کنى از زيان کارترين افراد خواهى بود. آگاه باش! حق مسلمانانى که نزد تو هستند با آن هايى که نزد من اند در تقسيم بيت المال يکسان است و ورود همگى به آن و خروجشان از آن بايد با نظر من باشد.

      نامه 44 - به زياد بن ابيه(در سال 39 هجري) هنگامي که امام با خبر شد که

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به زياد بن ابيه هنگامى که به آن حضرت گزارش رسيد معاويه مى خواهد با ملحق ساختن زياد به فرزندان ابوسفيان، وى را بفريبد اطّلاع يافتم که معاويه نامه اى براى تو نوشته تا عقلت را بفريبد (و گمراه سازد) و عزم و تصميمت را (در استقامت بر وظيفه اى که بر عهده گرفته اى) سست کند ودرهم بشکند. از او بر حذر باش که او به يقين شيطان است! او از پيش رو وپشت سر واز راست و چپ انسان مى آيد تا او را در حال غفلت تسليم خود سازد و درک و شعورش را غافلگيرانه بدزدد. (آرى) در زمان عمر بن خطاب، ابوسفيان سخنى بدون انديشه از پيش خود و با تحريکى از تحريکات شيطان گفت (ولى اين سخن کاملا بى پايه بود) که نه با آن، نسب ثابت مى شود و نه استحقاق ميراث را همراه دارد و کسى که به چنين سخن واهى و بى اساس تمسک جويد همچون بيگانه اى است که در جمع مردم وارد شود و بخواهد از آبشخورگاه آن ها آب بنوشد که همه او را کنار مى زنند و همانند ظرفى است که در کنار مرکب مى آويزند، که به هنگام راه رفتن پيوسته تکان مى خورد وبه اين طرف و آن طرف مى رود. هنگامى که زياد اين نامه را مطالعه کرد گفت: به پروردگار کعبه سوگند! که امام (عليه السلام) با اين نامه اش به آنچه من در دل داشتم (که از نطفه ابوسفيان نيستم) گواهى داد. و اين مطلب همچنان در دل او بود تا زمانى که معاويه (بعد از شهادت اميرمؤمنان (عليه السلام) بى اندازه زياد را وسوسه کرد تا سخن او در وى مؤثّر افتاد و) او را به خود ملحق ساخت. مرحوم سيّد رضى به تفسير چند لغت از لغات پيچيده ذيل اين نامه پرداخته، مى گويد: «واغل» (از ريشه وَغْل بر وزن عقل) به معناى کسى است که براى نوشيدن آب از آبشخور ديگران، هجوم مى آورد در حالى که از آنان نيست و پيوسته آن ها وى را عقب مى رانند ومنع مى کنند؛ و«النَّوْطُ الْمُذَبْذَبِ» ظرف يا قدح يا مانند آن است که در کنار مرکب مى آويزند و دائمآ از اين طرف و آن طرف مى افتد و هرگاه مرکب پشتش را حرکت دهد يا براى راه رفتن عجله کند، مى لرزد (اشاره به اين که اين گونه الحاق نسب هاى مشکوک هرگز پايدار نيست و پيوسته متزلزل است).

      نامه 45 - به عثمان بن حنيف انصاري، کارگزار امام در بصره(در سال 39 هجري

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به عثمان بن حنيف انصارى، فرماندار بصره، بعد از آن که به آن حضرت خبر رسيد که او به ميهمانى جمعى از (مرفهين) اهل بصره دعوت شده و در آن ميهمانى شرکت کرده است.

      نامه 46 - به يکي از کارگزارانش (در سال 38 هجري)

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به يکى از فرماندارانش اما بعد (از حمد وثناى الهى)، به يقين تو از کسانى هستى که من براى برپا داشتن دين از آن ها کمک مى گيرم و سرکشى و تکبر گنهکاران را به وسيله آنان درهم مى شکنم و گلوگاه هاى خطرناک را به کمک آن ها حفظ مى کنم، بنابراين از خداوند در امورى که براى تو مهم است يارى بجوى. سخت گيرى و شدت عمل را با نرمش درآميز. مادام که مدارا کردن بهتر است مدارا کن؛ اما در آن جا که جز شدت عمل تو را بى نياز نمى کند تصميم به شدت بگير. پر و بالت را براى مردم بگستران (و تواضع کن) و با چهره گشاده با آنان روبرو شو و دربرابر آنان نرم خو و ملايم باش و مساوات را در ميان آن ها حتى در مشاهده و نگاه کردن با گوشه چشم و اشاره کردن و تحيت و تعارفات رعايت کن تا زورمندان در نقض عدالت به نفع خودشان طمع نورزند و ضعيفان از عدالت تو مأيوس نشوند. والسلام.

      نامه 47 - وصيتي به حسن و حسين عليهما السلام وقتي ابن ملجم - لعنة الله

      از وصاياى امام (عليه السلام) به امام حسن و امام حسين (عليهما السلام) است، هنگامى که ابن ملجم ـ لعنت خدا بر او باد ـ به آن حضرت ضربه زد.

      نامه 48 - به معاويه (در ماه صفر سال 38 هجري در صفين)

      از نامه هاى امام (عليه السلام) است به معاويه (بدانيد که) ظلم و ستم و سخنان باطل و برخلاف حق، انسان را در دين و دنيايش به هلاکت مى افکند و عيوب او را نزد عيب جويان آشکار مى سازد. من مى دانم که آنچه را (ازسوى خداوند) فوت آن مقدّر شده به دست نخواهى آورد. گروهى (پيش از تو) در مطالبه امر (خلافت) به ناحق برخاستند و با هم به خدا سوگند ياد کردند ولى خداوند آن ها را تکذيب کرد (چراکه هرگز به اهدافشان نرسيدند). از آن روزى برحذر باش که افرادى که کارهاى پسنديده انجام داده اند، شادند و کسانى که زمام خويش را به دست شيطان سپردند و آن را بازپس نگرفته اند، سخت پشيمان اند. تو ما را به حکميت قرآن دعوت کردى در حالى که خود اهل قرآن نيستى. (ما گرچه حکميّت قرآن را پذيرفتيم) ولى مقصود ما پاسخ به تو نبود بلکه به قرآن پاسخ داديم و حکمش را گردن نهاديم. والسّلام.