خطبه‌های امیر‌ المؤمنین شامل ۲۴۱ خطبه می‌شود. خطبه‌ها عموماً حاوی موضوعاتی چون خداشناسی، شناخت جهان، پیدایش عالم، طبیعت انسان، امت‌ها و حکومت‌های نیکوکار و ستمکار است اما مقصود اصلی امام در بیان این موضوعات تبیین و تشریح علوم طبیعی و جانورشناسی یا فهماندن نکته‌های فلسفی یا تاریخی نبوده است، بلکه مراد اصلی او تبیین خداشناسی و مسائل مهم اسلامی در پرتو بیان این موضوعات بوده است. خطبه‌های شقشقیه، غراء و متقین، مهم‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه معرفی شده‌اند.

فهرست خطبه‌های نهج البلاغه

      خطبه 217 - گله از قريش

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در آن از قريش شکايت مى کند خداوندا! من از قريش و کسانى که آن ها را يارى کردند (تا خلافت را از مسير اصلى منحرف سازند) به تو شکايت مى آورم، آن ها پيوند خويشاونديَم را قطع کردند و پيمانه حقم را واژگون ساختند و همگى براى مبارزه با من درمورد حقى که از همه به آن سزاوارتر بودم، همدست شدند و گفتند: اى على! بدان که پاره اى از حقوق را بايد بگيرى و از پاره اى ديگر بايد محروم شوى (و حق خلافت از نوع دوم است) اکنون يا با غم و اندوه بساز يا با تأسف بمير!! من نگاه کردم (وجوانب کار را بررسى نمودم) ديدم نه پشتيبانى دارم نه مدافعى و نه ياورى جز اهل بيتم که راضى نبودم جانشان را به خطر بيفکنم، لذا چشمان پر از خاشاک خود را بر هم نهادم و همچون کسى که استخوان در گلويش گير کرده باشد آب دهان فرو بردم و با خويشتن دارى و فرو بردن خشم دربرابر چيزى که از حنظل تلخ تر و از تيزى تيغ و خنجر بر قلب دردناک تر بود شکيبايى کردم! سيّد رضى؛ پس از پايان اين خطبه مى گويد: بخشى از اين گفتار در اثناى خطبه(هاى) پيشين گذشت؛ ولى من آن را بار ديگر در اين جا آوردم، زيرا اين دو روايت با هم (از جهاتى) متفاوت بودند.

      خطبه 218 - درمورد روندگان به بصره براي جنگ با او

      از سخنان امام (عليه السلام) است درباره کسانى که براى جنگ با او به سوى بصره حرکت کردند آن ها بر کارگزاران و خزانه داران بيت المال مسلمين که در اختيار من بود وارد شدند (آنان را کشتند و بيت المال را غارت کردند) و (خيانت بزرگ ديگر آن ها اين بود که) در شهرى که تمام مردم آن در اطاعت و بيعت من بودند گام نهادند ووحدت آن ها را به هم زدند و جمعيّت آنان را به زيان من به فساد کشاندند (و به شورش واداشتند و در جنايتى ديگر) به شيعيان من حمله کردند؛ گروهى را با خدعه و نيرنگ کشتند و گروه ديگرى با شهامت دست به شمشير بردند و(دربرابر اين جنايت کاران) جنگيدند تا خدا را صادقانه ملاقات کردند.

      خطبه 219 - هنگام گذشتن از کشته شدگان جمل

      از سخنان امام (عليه السلام) است اين سخن را هنگامى فرمود که در روز جنگ جمل از کنار کشته طلحة بن عبدالله و عبدالرحمن بن عتّاب بن اسيد عبور کرد ابومحمد (طلحه) در اين مکان، غريب مانده است (و جسد بى جانش در وسط بيابان افتاده است). بدانيد! به خدا قسم! من خوش نداشتم که اجساد قريش (پيشگامان) در زير اين آسمان بر روى زمين افتاده باشد (ولى جاه طلبى وپيمان شکنى آن ها کارشان را به اين جا رساند) من سزاى «بنى عبد مناف» را دادم (و خون شيعيانم را که به هنگام ورود به بصره و غارت بيت المال ريخته بودند، قصاص کردم) ولى رؤساى قبيله «بنى جمح» از دست من گريختند، آن ها به سوى امرى گردن کشيده بودند که اهليّت آن را نداشتند و پيش از آن که به آن برسند گردن هايشان شکسته شد!

      خطبه 220 - در وصف سالکان

      از سخنان امام (عليه السلام) است که آن اوصاف پوينده راه خدا را بيان مى فرمايد او (سالک الى الله) عقلش را زنده کرده و شهواتش را ميرانده است، تا آن جا که جسمش لاغر شده، و خشونت اخلاقش به لطافت مبدّل گشته است و برقى پرنور براى او مى درخشد، راه را براى او روشن مى سازد و او را به مسير حق (سلوک الى الله) مى برد، او (در اين مسير) پيوسته از درى به در ديگر منتقل مى شود تا به دروازه سلامت سراى جاودانى راه يابد، گام هاى او همراه با آرامش بدنش در جايگاه امن و راحت ثابت مى گردد، اين ها همه به اين دليل است که عقلش را به کار گرفته و پروردگار خويش را راضى ساخته است.

      خطبه 221 - در ترغيب يارانش به جهاد 2

      از سخنان امام (عليه السلام) است که هنگام تلاوت آيات (أَلْهَاکُمْ التَّکَاثُرُ * حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ) بيان فرموده است

      خطبه 222 - تلاوت رجال لا تلهيهم . . .

      از سخنان امام (عليه السلام) است که به هنگام تلاوت اين آيات بيان فرمود (آياتى که اش چنين است): «صبح و شام در آن ها (در آن خانه هايى که از نور خدا روشن است) مردانى تسبيح مى گويند که هيچ تجارت و معامله اى آن ها را از ياد خدا غافل نمى کند».

      خطبه 223 - تلاوت يا ايها الانسان . . .

      از سخنان امام (عليه السلام) است که به هنگام تلاوت آيه شريفه (يَا أَيُّهَا الْإِنسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِيمِ)؛ «اى انسان! چه چيز تو را دربرابر پروردگار کريمت مغرور ساخته است؟».

      خطبه 224 - پارسائي علي و سرگذشت عقيل

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در آن از ظلم و ستم تبرّى مى جويد (و داستان معروف عقيل و آهن تفتيده را بيان مى کند).

      خطبه 225 - نيايش به خدا

      از دعاهاى امام (عليه السلام) است در آن از خدا تقاضا مى کند که از همگان بى نيازش کند خداوندا! آبرويم را با بى نيازى و غنا محفوظ دار و شخصيتم را براثر فقر ضايع مکن! مبادا از کسانى درخواست روزى کنم که آن ها خود، از تو روزى مى طلبند و از افراد بدکردار و پست، خواستار عطوفت و بخشش گردم وسرانجام به ستودن آن کس که به من چيزى عطا کرده، مبتلا شوم (هر چند شايسته ستايش نباشد) و به نکوهش کردن آن کس که مرا محروم ساخته گرفتار گردم (هر چند درخور نکوهش نباشد)، اين در حالى است که تو در ماوراى همه اين ها سرپرست و صاحب اختيار بخشش و منع هستى و تو بر هرچيزى توانايى.

      خطبه 226 - نکوهش دنيا 3

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن به متنفّر ساختن از زرق وبرق دنيا پرداخته است.

      خطبه 227 - دعائي از آن حضرت

      از دعاهاى امام (عليه السلام) است که در آن از خداوند تقاضاى هدايت به خير و صلاح مى کند.

      خطبه 227 - دعائي از آن حضرت

      از سخنان امام (عليه السلام) است درباره يکى از يارانش خداوند دربرابر آزمايش هاى فلان کس پاداش خير دهد، که کژى ها را راست کرد و بيمارى ها را درمان نمود، سنّت پيامبر را برپا داشت و فتنه ها را پشت سر گذاشت، با جامه اى پاک و عيبى اندک از اين جهان رخت بربست، خير و نيکى آن را درک کرد و از شر و بدى آن رهايى يافت. وظيفه خود را دربرابر اطاعت خداوند انجام داد و حق تقواى الهى را به جا آورد. از جهان رفت و مردم را دربرابر راه هاى گوناگون وا گذاشت که نه گمراهان در آن هدايت مى يابند و نه جويندگان هدايت، راه خويش را با اطمينان پيدا مى کنند.

      خطبه 229 - در توصيف بيعت مردم با آن جناب برخلافت

      از سخنان امام (عليه السلام) است درباره بيعت مردم با او در امر خلافت و مرحوم سيّد رضى مى گويد: نظير اين سخن با تعبيرهاى ديگرى قبلا گذشت. شما دست مرا (براى بيعت) گشوديد و من آن را بستم، شما بوديد که دست مرا به سوى خود مى کشيديد و من آن را جمع مى کردم، آنگاه همچون شتران تشنه که در روز وعده آب با شتاب به آبشخور هجوم مى آورند و به يکديگر پهلو مى زنند به سوى من آمديد، آن گونه که بند کفشم پاره شد و عبا از دوشم افتاد، وضعيفان (در اين ميان) پايمال شدند. آن قدر مردم از بيعتشان با من مسرور و شادمان شده بودند که کودکان به وجد آمده و پيرانِ خانه نشين با پاى لرزان براى ديدن منظره اين بيعت و شرکت در آن به راه افتاده بودند. بيماران براى مشاهده آن به زحمت خود را بدان جا مى رساندند و دوشيزگانِ نو رسيده (براثر عجله و شتاب، سر از پا نشناخته،) بدون نقاب در آن جمع حاضر شده بودند!

      خطبه 230 - درباره تقوا و کوشش در عمل

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است درباره مسائل گوناگون ديگر (تقوا، پايان زندگى، آمادگى براى سفر آخرت و صفات زاهدان).

      خطبه 231 - خطبه اي که در ذوقار خواند

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در «ذى قار» هنگام حرکت به سوى بصره ايراد فرمود. «واقدى» اين خطبه را در کتاب الجمل آورده است. پيامبر آنچه را که به آن مأمور بود آشکار ساخت و رسالت هاى پروردگارش را ابلاغ کرد. خداوند به وسيله او شکاف هاى اختلاف را به هم پيوست و فاصله ها را از ميان برداشت و در ميان اجتماع خويشاوندان الفت برقرار ساخت بعد از آن که آتش سوزان دشمنى ها در سينه ها انباشته شده بود و شعله کينه از درون دل ها زبانه مى کشيد.

      خطبه 232 - با عبدالله بن زمعه

      از سخنان امام (عليه السلام) است که به عبدالله زمعه فرمود که از شيعيان آن حضرت بود و در هنگام خلافت امام على (عليه السلام)، نزد امام آمد و درخواست مالى کرد. امام (عليه السلام) سخنان ذيل را در پاسخ او فرمود: بى شک اين مال نه حق من است و نه حق تو، غنيمتى است مربوط به مسلمانانى که با شمشيرهايشان به دست آمده است، اگر تو در نبرد آنان شرکت کرده بودى سهمى همانند آنان داشتى، وگرنه دست چين آن ها براى غير دهان آنان نخواهد بود!

      خطبه 233 - در باب زيان هاي زبان

      از سخنان امام (عليه السلام) است آن را هنگامى ايراد فرمود که يکى از يارانش (جعدة بن حبيره) نتوانست بر منبر سخن بگويد. اين سخن درباره فضايل اهل بيت (عليهم السلام) و وضع نابسامان مردم در آن عصر است.

      خطبه 234 - چرا مردم در سرشت مختلفند؟

      از سخنان امام (عليه السلام) است «ذعلب يمانى» از «احمد بن قتيبه» از «عبدالله بن يزيد» از «مالک بن دحيه» نقل مى کند که همه ما در خدمت اميرمؤمنان على (عليه السلام) بوديم. در آن جا سخن از اختلاف و تفاوت هاى مردم با يکديگر به ميان آمد، امام (عليه السلام) فرمود: آنچه بين آن ها (مردم) ايجاد تفاوت کرده عناصر نخستين سرشت آن هاست، زيرا آن ها قطعه اى بودند از زمين شور و شيرين، محکم و سست، و بر حسب نزديک بودن خاک هايشان به يکديگر به هم نزديک اند و به مقدار فاصله واختلاف خاکشان، با يکديگر متفاوت اند؛ افراد خوش منظر (غالبآ) سست عقل اند، بلندقدانْ کوتاه همت، پاکيزه عملان بدمنظر و کوتاه قدان، عميق وخوش فکرند. آن ها که نهادى پاک دارند (گاه براثر عوامل گوناگون) اخلاق ناپسند ظاهر مى سازند. آن ها که قلبى ناآرام دارند، افکارشان پراکنده است وسخنوران (زبردست) قوت قلب دارند.

      خطبه 235 - هنگام غسل دادن و کفن کردن رسول خدا

      از سخنان امام (عليه السلام) است اين سخن را هنگامى ايراد فرمود که مشغول غسل رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و آماده کردن او براى دفن بود پدر و مادرم فدايت باد اى رسول خدا! با مرگ تو چيزى قطع شد که با مرگ ديگرى قطع نگشت و آن نبوّت و پيام آوردن (ازسوى خدا) و اخبار آسمان بود. ولى مصيبت تو اين اثر را داشت که تسلى دهنده دربرابر مصائب غير توست (و با توجّه به اين، مصائب ديگر در نظرم کوچک و کم اهميّت است، اضافه بر اين) مصيبت تو آن قدر گسترده است که عموم مردم در آن عزادارند. اگر تو ما را به صبر و شکيبايى امر نفرموده بودى و از جزع و بى تابى نهى نمى کردى، آن قدر براى تو گريه مى کرديم که اشک هايمان تمام شود و اين درد جانکاه هميشه برايمان باقى بود و حزن و اندوهمان دائمى، و همه اين ها در مصيبت تو کم بود؛ امّا چه مى توان کرد، چون مرگ چيزى است که نمى توان آن را بازگرداند و قدرت بر دفع آن نيست. پدر و مادرم فدايت باد! ما را در پيشگاه پروردگارت ياد کن و هميشه به خاطر داشته باش.

      خطبه 236 - در حوادث بعد از هجرت

      از سخنان امام (عليه السلام) است درباره حوادث بعد از هجرت پيامبر (صلي الله عليه و آله) و ملحق شدن به آن حضرت من خود را در همان راهى قرار دادم که پيامبر (صلي الله عليه و آله) از آن راه رفته بود. همه جا به دنبال او بودم و در گذرگاه يادش قدم مى زدم تا اين که به منزلگاه عرج (منزلگاهى نزديک مدينه) رسيدم (و در اين هنگام احساس آرامش کردم که به زودى پيشواى محبوبم را خواهم ديد).

      خطبه 237 - در کار خير شتاب کنيد

      از سخنان امام (عليه السلام) است درباره لزوم سرعت در اعمال خير

      خطبه 238 - درباره حکمين 1

      از سخننان امام (عليه السلام) است درباره حکمين و نکوهش شاميان (پيروان معاويه).

      خطبه 239 - در ذکر آل محمد

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن درباره (فضايل) خاندان پيغمبر (صلي الله عليه و آله) سخن به ميان آورده است آن ها (آل محمّد) مايه حيات علم و دانش، و مرگ جهل و نادانى هستند. حلم آن ها شما را از علمشان آگاه مى سازد و ظاهرشان از باطنشان و سکوتشان از منطق حکيمانه آن ها. هرگز با حق مخالفت نمى کنند و در آن اختلاف ندارند. آن ها ارکان اسلام اند (و ستون هاى دين) و محارم اسرار براى پناه گرفتن مردم. به وسيله آنان (آل محمّد) حق به اصل و جايگاه مناسب رسيد و باطل از جايگاهش کنار رفت و زبان باطل از بن کنده شد. آن ها دين را درک کرده اند، درکى توأم با نگهدارى کامل و عمل، نه فقط با شنيدن و روايت کردن، چراکه راويان علم فراوان اند و عمل کنندگان آن کم!

      خطبه 240 - سخني با عبدالله بن عباس

      از سخنان امام (عليه السلام) است به ابن عباس هنگامى که او از ناحيه عثمان که در محاصره بود نامه اى براى امام آورد که در آن پيشنهاد شده بود امام از مدينه خارج شود و به ملک خود در ينبُع برود تا مردم شعار خلافت به نام او ندهند و اين بار دوم بود که عثمان از آن حضرت چنين درخواستى مى کرد؛ امام در پاسخ، اين سخن را ايراد فرمود اى ابن عباس، عثمان (با اين پيام هاى ضدونقيض و دور از منطق) مقصودى جز اين ندارد که مرا همچون شتر آب کش قرار دهد؛ گاهى بگويد بيا و گاهى بگويد بازگرد، يک بار عثمان کسى را نزد من فرستاد که از مدينه خارج شوم، باز شخصى را نزد من فرستاد که برگردم و هم اکنون فرستاده است که بيرون روم. به خدا سوگند! من آن قدر از عثمان دفاع کردم که ترسيدم گنهکار باشم!