خطبه‌های امیر‌ المؤمنین شامل ۲۴۱ خطبه می‌شود. خطبه‌ها عموماً حاوی موضوعاتی چون خداشناسی، شناخت جهان، پیدایش عالم، طبیعت انسان، امت‌ها و حکومت‌های نیکوکار و ستمکار است اما مقصود اصلی امام در بیان این موضوعات تبیین و تشریح علوم طبیعی و جانورشناسی یا فهماندن نکته‌های فلسفی یا تاریخی نبوده است، بلکه مراد اصلی او تبیین خداشناسی و مسائل مهم اسلامی در پرتو بیان این موضوعات بوده است. خطبه‌های شقشقیه، غراء و متقین، مهم‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه معرفی شده‌اند.

فهرست خطبه‌های نهج البلاغه

      خطبه 193 - به همام درباره پرهيزکاران

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن صفات و روحيات پرهيزکاران را شرح مى دهد (شأن ورود خطبه از اين قرار است که) يکى از ياران اميرمؤمنان على (عليه السلام) به نام «همّام»{1} که مرد عابد و پرهيزکارى بود، به آن حضرت عرض کرد: اى اميرمؤمنان! پرهيزکاران را برايم آن چنان وصف کن که گويى آن ها را با چشم مى نگرم. امام (عليه السلام) در پاسخ او درنگ کرد و آنگاه فرمود: اى همّام! تقواى الهى پيشه ساز و نيکى کن که خداوند با کسانى است که تقوا پيشه کنند و کسانى که نيکوکارند؛ ولى همّام به اين مقدار قانع نشد (و توضيح بيشتر خواست و اصرار ورزيد) تا اين که امام (عليه السلام) تصميم گرفت صفات متقين را براى او شرح دهد، پس حمد و ثناى خداى را به جا آورد و بر پيامبرش (صلي الله عليه و آله) درود فرستاد. سپس فرمود:

      خطبه 194 - در وصف منافقان

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن منافقان را توصيف مى فرمايد.

      خطبه 195 - در ستايش خدا و پيامبر و پند و اندرز

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن پس از ستايش خدا و پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) مردم را نصيحت مى فرمايد.

      خطبه 196 - در بعثت پيامبر و تحقير دنيا

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است

      خطبه 197 - در ذکر فضائل خويش

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در آن فضايل خويش و لزوم پذيرش سخنان و امر و نهيش را يادآور مى شود.

      خطبه 198 - در سفارش به تقوا و وصف اسلام و پيامبر

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن درباره احاطه علم خداوند به همه جزئيات سخن مى گويد و سپس تشويق به تقوا مى کند و به دنبال آن برترى اسلام و قرآن را بيان مى فرمايد.

      خطبه 199 - در سفارش به ياران خود

      از سخنان امام (عليه السلام) است که پيوسته يارانش را به آن توصيه مى کرد

      خطبه 200 - درباره معاويه

      از سخنان امام (عليه السلام) درباره معاويه است به خدا سوگند! معاويه از من سياستمدارتر و زيرک تر نيست؛ ولى او نيرنگ مى زند و مرتکب انواع گناه مى شود (سياستش بى قيدوشرط است و هر کار خلافى را براى پيشبرد اهداف سياسى خود مجاز مى شمرد). اگر غدر و خيانت ناپسند نبود من سياستمدارترين مردم بودم؛ ولى هر گونه غدر و پيمان شکنى اى منتهى به فجور و گناه مى شود و هر گناهى سر از کفر درمى آورد (همان گونه که رسول خدا (صلي الله عليه و آله) فرمود:) «هر غدّار و پيمان شکنى روز قيامت پرچم خاصى دارد که به وسيله آن شناخته مى شود (و در صحنه محشر رسوا مى گردد) ولى به خدا سوگند! (با اين که اهل اين گونه سياست ها نيستم، ولى) با کيد و مکر دشمن اغفال نمى شوم و در برابر مشکلات زانو نمى زنم.

      خطبه 201 - تشويق به پيمودن راه راست

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در آن به انتخاب راه روشن توصيه فرموده است اى مردم! در طريق هدايت از کمى پويندگانش وحشت نکنيد، زيرا مردم گرد سفره اى اجتماع کرده اند که سيرى آن کوتاه و گرسنگى آن بس طولانى است. اى مردم! رضايت و نارضايتى درباره هر عملى موجب وحدت مردم (در کيفر وپاداش) مى شود (مگر نمى دانيد) ناقه ثمود را تنها يک نفر پى کرد؛ امّا کيفر وعذاب الهى آن، همه قوم ثمود را فراگرفت، زيرا همگى به عمل آن يک نفر راضى بودند. خداوند سبحان مى فرمايد: (فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِينَ)؛ «آن قوم ناقه را پى کردند و سرانجام (هنگام نزول بلاى فراگير) پشيمان شدند» و طولى نکشيد که سرزمين آنان همچون آهن گداخته اى که در زمين نرمى فرو رود با صداى وحشتناکى فرو رفت. اى مردم! آن کس که راه واضح و آشکار را بپويد به آب مى رسد؛ امّا کسى که مخالفت کند در بيابان سرگردان خواهد شد (و تشنه کام جان مى دهد).

      خطبه 202 - آه و ناله هنگام به خاک سپردن فاطمه زهراء

      از سخنان امام (عليه السلام) است که به هنگام دفن سيده زنان جهان، فاطمه (عليها السلام) خطاب به رسول الله (صلي الله عليه و آله) در کنار قبر پيامبر (صلي الله عليه و آله) بيان کرد و سلام و درود بر تو اى رسول خدا ازسوى خودم و ازسوى دخترت (زهرا) که هم اکنون در جوار تو فرود آمده و به سرعت به تو ملحق شده است. اى رسول خدا! از فراق دختر برگزيده و پاکت پيمانه صبرم لبريز شده و طاقتم از دست رفته است، هر چند پس از روبرو شدن با غم بزرگ فراق و مصيبت دردناک تو، اين مصيبت براى من قابل تحمّل شده است. (فراموش نمى کنم) من تو را با دست خود در ميان قبر نهادم و هنگام رحلتت، روح تو در ميان گلو و سينه من روان شد «فـَ (إِنَّا لِلّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ){1}؛ ما از خداييم و به سوى او بازمى گرديم» (اى رسول خدا) امانتى که به من سپرده بودى هم اکنون بازپس داده شد و گروگانى که نزد من بود گرفته شد؛ ولى اندوهم جاودانى است و شب هايم همراه بيدارى وبى قرارى؛ تا آن زمان که خداوند منزلگاهى را که تو در آن اقامت گزيده اى برايم برگزيند (و به تو ملحق شوم). (اى رسول خدا) به زودى دخترت تو را آگاه خواهد ساخت که امّت تو در ستم کردن به وى دست به دست هم داده بودند. سرگذشت دردناک او را بى پرده از او بپرس و خبر اين حوادث را از وى بگير. اين حوادث دردناک در زمانى رخ داد که هنوز مدّت زيادى از رحلت تو نگذشته و يادت فراموش نگشته بود. درود خدا بر شما هر دو باد، درود و سلام وداع کننده؛ نه سلام (و وداع) ناخشنود خسته دل، اگر از کنار قبرت بازگردم به سبب ملالت نيست و اگر اقامت گزينم (و گريه و زارى سردهم) هرگز به دليل سوءظن به وعده نيک خداوند درمورد صابران و شکيبايان نمى باشد.

      خطبه 203 - تشويق ياران خود به پرداختن به آخرت

      از سخنان امام (عليه السلام) است درباره زهد در دنيا و تشويق به آخرت اى مردم! دنيا تنها سراى عبور و آخرت خانه جاودانه است، حال که چنين است از اين گذرگاه خود براى محل استقرار خويش (در آخرت)، توشه برگيريد و پرده هاى خويش را در نزد کسى که از اسرارتان آگاه است ندريد و قلوبتان را از دنيا خارج کنيد پيش از آن که بدن هايتان از آن خارج شود، چراکه شما در دنيا آزمايش مى شويد و براى غير آن، آفريده شده ايد. هنگامى که انسان مى ميرد، مردم مى گويند: چه چيزى باقى گذاشت؟ ولى فرشتگان مى گويند: چه چيزى پيش از خود فرستاد؟ خدا پدرتان را رحمت کند، بخشى از ثروت خود را از پيش بفرستيد تا به عنوان قرض (نزد خدا) براى شما باقى بماند و همه را براى بعد از خود نگذاريد که مسئوليت سنگينى بر دوش شما خواهد گذاشت.

      خطبه 204 - اندرز به ياران 3

      از سخنان امام (عليه السلام) است که همواره اصحاب خويش را با آن مخاطب مى ساخت خداوند شما را رحمت کند، آماده کوچ (از اين جهان) شويد، چراکه نداى رحيل در ميان شما داده شده است، علاقه و تکيه خود را به دنيا، کم کنيد و با تهيّه زاد و توشه از اعمال صالحى که در قدرت داريد (به سوى آخرت) بازگرديد، زيرا گردنه اى سخت و منزلگاه هاى مخوف و هولناکى در پيش داريد که بايد در آن ها وارد شويد و نزد هر يک توقّف کنيد (و پاسخ گوى اعمال خود باشيد). بدانيد که فاصله نگاه هاى مرگ به شما کوتاه و نزديک است. گويى در چنگال مرگ گرفتاريد، در حالى که پنجه هايش را در جان شما فرو برده، و حوادث هولناک و مشکلات شديد، شما را غافلگير ساخته است. حال که چنين است وابستگى هاى دنيا را به خود، قطع کنيد (از دنياپرستان فاصله بگيريد) و بر توشه تقوا تکيه کنيد.

      خطبه 205 - در خطاب به طلحه و زبير

      از سخنان امام (عليه السلام) است هنگامى که طلحه و زبير بعد از بيعت با امام به او اعتراض کردند که چرا در کارها با آن ها مشورت نکرده و از آن ها کمک نگرفته است (امام (عليه السلام) اين سخن را در پاسخ آن ها بيان فرمود).

      خطبه 206 - منع از دشنام شاميان

      از سخنان امام (عليه السلام) است اين سخن را هنگامى ايراد فرمود که شنيد عدّه اى از اصحابش در صفّين، شاميان را دشنام مى دادند. من دوست ندارم شما دشنام دهنده باشيد؛ ولى اگر اعمال زشتشان را شرح دهيد و احوال آن ها را بيان کنيد، به گفتار صحيح نزديک تر و براى اتمام حجّت رساتر است. شما بايد به جاى دشنام چنين مى گفتيد: پروردگارا! خون ما و آن ها را حفظ کن (و آتش جنگ را خاموش فرما) ميان ما و آن ها را اصلاح کن و آنان را از گمراهى شان خارج ساز و هدايت نما تا کسانى که جاهل اند حق را بشناسند وآن ها که گمراه اند و بر دشمنى با حق اصرار مى ورزند از آن دست بردارند و (به راه راست) بازگردند.

      خطبه 207 - بازداشتن امام حسن از رفتن به ميدان

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در بعضى از روزهاى جنگ صفين هنگامى که مشاهده کرد فرزندش امام حسن (عليه السلام) براى جنگ شتاب دارد، بيان فرمود اين جوان (امام حسن (عليه السلام)) را از طرف من بگيريد و نگاه داريد (تا به ميدان جنگ پا نگذارد) مبادا (مرگ او) مرا درهم بکوبد، زيرا من هرگز حاضر نيستم اين دو ـ يعنى امام حسن و امام حسين (عليهما السلام) ـ را از دست بدهم تا نسل رسول خدا (صلي الله عليه و آله) با مرگ آن ها قطع نشود.

      خطبه 208 - درباره حکميت

      از سخنان امام (عليه السلام) است که هنگام اضطراب و شورش اصحابش درمورد حکميّت ايراد فرموده است اى مردم! پيش از اين، وضع من و شما آن گونه بود که دوست مى داشتم (زيرا همه تسليم فرمان من بوديد) تا اين که جنگ شما را خسته و درهم کوفته ساخت (نافرمانى ها از اين جا آغاز شد و من چاره اى جز پذيرش پيشنهاد حکميّت نداشتم) در حالى که به خدا سوگند اگر جنگ، گروهى را از شما گرفت و گروهى را باقى گذاشت براى دشمنان کوبنده تر و خستگى آفرين تر بود. من ديروز امير وفرمانده بودم؛ ولى امروز مأمور و فرمانبر شدم!! ديروز من شما را نهى مى کردم، ولى امروز شما مرا نهى مى کنيد و اين در حالى است که شما بقا در دنيا را (به قيمت از دست دادن پيروزى بر دشمن) دوست داريد و من نمى توانم شما را به چيزى که دوست نداريد وادار کنم!

      خطبه 209 - در خانه علاء حارثي

      از سخنان امام (عليه السلام) است هنگامى که حضرت در بصره به عيادت علاء بن زياد حارثى که از اصحابش بود، رفت و چشمش به خانه وسيع او افتاد، اين سخن را ايراد فرمود.

      خطبه 210 - در باب حديث هاي مجعول

      از سخنان امام (عليه السلام) است آن را در پاسخ کسى فرمود که از او درباره احاديث بدعت زا و روايات مختلفى که در بين مردم است پرسش کرد.

      خطبه 211 - در قدرت خداوند و خلقت زمين

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است درباره شگفتى جهان آفرينش.

      خطبه 212 - در نکوهش اصحاب

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که همواره با اين سخنان ياران خويش را براى جهاد با شاميان بسيج فرمود خداوندا! هر يک از بندگانت گفتار عادلانه و دور از ستم و اصلاح کننده وبى مفسده ما را در امر دين و دنيا بشنود و پس از شنيدن، از يارى آيين تو واعزاز دينت سر باززند و کندى کند، ما تو را براى کار خلاف او به شهادت مى طلبيم، اى کسى که بزرگ ترين شاهدانى! همچنين همه آن ها را که در زمين وآسمانهايت سکونت بخشيده اى، گواه بر ضدّ او مى آوريم؛ و با اين حال مى دانيم که ما را از يارى او بى نياز مى سازى و او را به گناهش خواهى گرفت (کيفر خواهى داد).

      خطبه 213 - آفريدگار بي همتا

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن از مجد و عظمت خداوند سخن گفته است (و نيز به بخشى از ويژگى هاى پيامبر (صلي الله عليه و آله) اشاره فرموده است) حمد و ستايش مخصوص خداوندى است که از شباهت به مخلوقات، برتر، و از وصف واصفان، والاتر است. به وسيله تدبير شگفت آورش بر همه ناظران آشکار است و به دليل جلال و بزرگى عزّتش کنه ذاتش بر همه انديشمندان پنهان است. خداوندى که عالم است بى آن که معلوماتش اکتسابى باشد يا فزونى گيرد و يا آن را از کسى فراگرفته باشد. خداوندى که همه امور را اندازه گيرى کرده، بى آن که نياز به تفکّر و يا رجوع به ضمير و وجدان داشته باشد. خدايى که تاريکى ها پوششى بر او نمى افکند و از نور و روشنايى بهره نمى گيرد. شب او را نمى پوشاند و روشنايى روز بر او نمى گذرد. نه درک او از اشيا، با حسّ بينايى (و چشم ظاهرى) است و نه علم و دانش وى از طريق خبرگيرى. در بخش ديگرى از اين خطبه سخن از پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) به ميان آمده، مى فرمايد: خداوند او را با نور و روشنايى فرستاد و برگزيد و بر همه مقدّم داشت، جدايى ها و پراکندگى ها را به وسيله او پيوند داد (و اتحاد و الفت ايجاد کرد) و با او بر زورمندان چيره شد. مشکلات را به وسيله او آسان و ناهموارى ها را به دست او هموار ساخت تا آن جا که ضلالت و گمراهى را از راست و چپ (و از هر سو) به عقب راند.

      خطبه 214 - در وصف پيامبر و عالمان، و اندرز مردم

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن از صفات درونى پيامبر (صلي الله عليه و آله) و اوصاف دانشمندان سخن مى گويد و اندرزى مى دهد که به تقوا مى انجامد.

      خطبه 215 - نيايش 2

      از دعاهاى امام (عليه السلام) است که غالبآ پروردگار را با آن مى خواند.

      خطبه 216 - خطبه اي که در صفين خواند

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در صفّين ايراد فرمود.