خطبه‌های امیر‌ المؤمنین شامل ۲۴۱ خطبه می‌شود. خطبه‌ها عموماً حاوی موضوعاتی چون خداشناسی، شناخت جهان، پیدایش عالم، طبیعت انسان، امت‌ها و حکومت‌های نیکوکار و ستمکار است اما مقصود اصلی امام در بیان این موضوعات تبیین و تشریح علوم طبیعی و جانورشناسی یا فهماندن نکته‌های فلسفی یا تاریخی نبوده است، بلکه مراد اصلی او تبیین خداشناسی و مسائل مهم اسلامی در پرتو بیان این موضوعات بوده است. خطبه‌های شقشقیه، غراء و متقین، مهم‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه معرفی شده‌اند.

فهرست خطبه‌های نهج البلاغه

      خطبه 169 - هنگام حرکت به بصره

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که آن را به هنگام حرکت «اصحاب جمل» (لشکر طلحه و زبير) به سوى «بصره» ايراد فرموده است.

      خطبه 170 - چون به بصره نزديک شد

      از سخنان امام (عليه السلام) است درباره وجوب پيروى از حق به هنگام قيام حجت اين سخن را امام (عليه السلام) براى بعضى از اعراب که فرستاده مردم بصره بودند، بيان فرمود. در آن هنگام که امام (عليه السلام) نزديک بصره رسيد، آن ها کسى را نزد حضرت فرستادند تا حقيقت حال را جويا شود که با اصحاب جمل (طلحه و زبير و هوادارانش) چگونه رفتار خواهد کرد؟ تا شک و شبهه از آن ها برطرف شود. امام (عليه السلام) چگونگى رفتار خويش را به گونه اى بيان فرمود که حقانيّت آن حضرت بر آن شخص روشن شد. سپس به او فرمود: «بيعت کن». اما او پاسخ داد: من فرستاده گروهى هستم و از پيش خود نمى توانم کارى کنم (امام (عليه السلام) سخنان زير را براى او با يک بيان شيرين و منطقى ايراد فرمود و او تسليم شد و بيعت کرد). امام (عليه السلام) فرمود: بگو ببينم اگر آن ها تو را به عنوان «پيشگام قافله» فرستاده بودند که محلّ نزول باران (و جايگاه آب و گياه) را براى آنان بيابى (و تو اين کار را مى کردى) سپس به سوى آن ها بازمى گشتى و از مکان آب و گياه آگاهشان مى ساختى، ولى آن ها با تو مخالفت مى کردند و به سوى سرزمين هاى بى آب و علف روى مى آوردند، تو چه مى کردى؟ در جواب گفت: آن ها را رها مى ساختم و به جايى که آب و گياه بود مى رفتم. امام (عليه السلام) فرمود: پس دستت را دراز کن (و بيعت کن که به سرچشمه آب زلال رسيده اى). آن مرد مى گويد: به خدا سوگند! با روشن شدن حق بر من، توانايى امتناع در خود نيافتم و با آن حضرت بيعت کردم. (مرحوم سيّد رضى(رحمه الله) مى فرمايد:) اين مرد به نام «کليب جرمى» معروف بود.

      خطبه 171 - در آغاز نبرد صفين فرمود

      از سخنان امام (عليه السلام) است که آن را هنگام تصميم به مبارزه با لشکر معاويه در صفّين ايراد فرمود بار خدايا، اى پروردگار اين سقف برافراشته و اين جوّ و فضاى نگاه داشته، که آن را مرکز پيدايش اين شب و روز، و مسير خورشيد و ماه، و محلّ رفت و آمد ستارگان، و مسکن گروهى از فرشتگانت قرار دادى؛ همان فرشتگانى که از پرستش تو هرگز خسته و ملول نمى شوند! و اى پروردگار اين زمين که آن را قرارگاه انسان ها و جاى رفت و آمد حشرات و چهارپايان و آنچه به شمار نمى آيد از جانورانى که به چشم مى آيند وآن ها که ديده نمى شوند، قرار دادى. و اى پروردگار کوه هاى محکم و استوار که آن ها را براى زمين به منزله ميخ هاى محکم و براى خلق، تکيه گاه مطمئنى ساختى. اگر ما را بر دشمن پيروز ساختى از ستمگرى برکنار دار و بر راه حق استوار فرما و اگر آن ها را بر ما غالب کردى، شهادت را نصيب ما کن و از فتنه، دورمان دار. کجايند آن ها که دربرابر دشمن و حوادث سخت مى ايستند و افتخاراتشان را حفظ مى کنند؟ و کجايند آن مردان غيورى که به هنگام نزول مشکلات به پاسدارى (از عقيده و کشور خود) مى پردازند؟ (بدانيد) ننگ و عار پشت سر شماست و بهشت پيش رويتان!».

      خطبه 172 - درباره خلافت خود،نکوهش اصحاب جمل

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است

      خطبه 173 - شايسته خلافت

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است درباره رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و کسى که سزاوار خلافت است و همچنين درباره پستى دنيا.

      خطبه 174 - درباره طلحه

      از سخنان امام (عليه السلام) است درباره طلحه، هنگامى که از خروج او و زبير به سوى بصره براى جنگ با آن حضرت آگاه شد من هيچ گاه در گذشته به جنگ تهديد نمى شدم و هرگز کسى مرا از ضرب شمشير نمى ترسانيد (چراکه همه مى دانستند من مرد جنگم، به علاوه) من به همان وعده پيروزى که پروردگارم داده است باقى ام و به آن ايمان دارم. به خدا سوگند! او (طلحه) با شتاب براى خونخواهى عثمان اقدام نکرد؛ مگر به دليل اين که مى ترسيد خودش درباره خون عثمان بازخواست شود؛ زيرا او به اين کار متّهم بود و در ميان مردم، کسى حريص تر از او به قتل عثمان نبود و او درواقع مى خواست با جمع آورى گروهى گرد خود (به نام خونخواهى عثمان) غلط اندازى کند و امر را بر مردم مشتبه سازد و آن ها را به شک بيندازد. به خدا سوگند! او مى بايست درمورد عثمان يکى از سه کار (ذيل) را انجام مى داد؛ ولى هرگز چنين نکرد: (نخست اين که) اگر فرزند عفان (يعنى عثمان) ستمکار بود ـ چنان که او مى انديشيد ـ سزاوار بود با قاتلان او همکارى و با يارانش مبارزه کند و (دوم:) اگر او مظلوم بود سزاوار بود از قتل او جلوگيرى کند وبراى کارهايش عذرهاى موجهى ارائه دهد و (سوم:) اگر در ميان اين دو امر شک وترديد داشت خوب بود کناره گيرى مى کرد و به گوشه اى مى رفت و مردم را با او تنها مى گذاشت؛ ولى او هيچ کدام از اين سه را انجام نداد و به کارى دست زد که دليل روشنى براى آن نبود و عذرهاى ناموجهى براى کار خود آورد (نخست بر ضدّ عثمان قيام کرد سپس به خونخواهى او برخاست).

      خطبه 175 - موعظه ياران 2

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن مردم را پند و اندرز مى دهد و نزديک بودن خود به رسول خدا (صلي الله عليه و آله) را بيان مى دارد.

      خطبه 176 - در پند گرفتن از سخن خداوند

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن مردم را موعظه مى کند و فضايل قرآن را بيان مى فرمايد و از بدعت ها نهى مى کند.

      خطبه 177 - درباره حکمين 2

      از سخنان امام (عليه السلام) است که درمورد حکمين مطالبى مطرح مى فرمايد (در ماجراى حکمين) نظر و رأى جمعيّت شما بر اين قرار گرفت که دو نفر را براى حکميّت (در ميان ما و لشکر شام و معاويه) انتخاب کنند و ما از اين دو، پيمان گرفتيم که دربرابر قرآن خاضع باشند و از آن تجاوز نکنند، زبانشان همراه با قرآن و دل هايشان تابع آن باشد؛ ولى آن ها گمراه، و از قرآن روى گردان شدند و حق را ترک کردند؛ با اين که آشکارا آن را مى ديدند؛ جور و ستم، خواسته دل آن ها بود و اعوجاج و کژى موافق فکرشان و پيش از اين که آن ها اين رأى نادرست و حکم جائرانه را صادر کنند با آن ها شرط کرده بوديم که به عدالت حکم کرده و به حق عمل کنند؛ بنابراين هنگامى که اين دو نفر از راه حق منحرف شدند وحکم نادرستى برخلاف حکم خدا صادر کردند ما مى توانيم به استناد دليل محکم براى خود تصميم بگيريم (و حکم آن ها را دور بيفکنيم!).

      خطبه 178 - در صفات خداوند عزوجل

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن درباره وحدانيت خدا سخن مى گويد و به پرهيز از دنياگرايى توصيه مى فرمايد. بعضى گفته اند: امام (عليه السلام) اين خطبه را بعد از قتل عثمان و در آغاز خلافتش ايراد فرموده است.

      خطبه 179 - در پاسخ ذعلب يماني

      از سخنان امام (عليه السلام) است «ذعلب يمانى» از امام (عليه السلام) پرسيد: اى اميرمؤمنان! آيا پروردگارت را ديده اى؟ امام (عليه السلام) فرمود: آيا کسى را عبادت کنم که نمى بينم؟ ذعلب پرسيد: چگونه او را ديده اى؟ امام (عليه السلام) خطبه ذيل را ايراد فرمود چشم ها هرگز او را آشکارا نمى بينند؛ ولى قلب ها با حقايق ايمان، او را درک مى کنند؛ او به همه چيز نزديک است؛ اما نه آن گونه که به آن ها چسبيده باشد، و از همه چيز دور است؛ اما نه آن گونه که از آن ها بيگانه گردد. او سخن مى گويد؛ بى آن که نياز به تفکّر داشته باشد، و اراده مى کند؛ بى آن که محتاج تصميم گرفتن باشد. او خالق و سازنده است؛ اما نه با (دست و) اعضاى پيکر، او لطيف است؛ اما نه به اين معنا که پنهان باشد، و بزرگ و قدرتمند است؛ ولى نه به اين معنا که جفاکار باشد. بيناست، نه با عضو بينايى يعنى چشم، و مهربان است نه به معناى نازک دل بودن. صورت ها دربرابر عظمتش خاضع و قلب ها از هيبتش لرزان اند.

      خطبه 180 - در نکوهش يارانش

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن ياران نافرمانش را نکوهش مى فرمايد.

      خطبه 181 - پيوستگان به خوارج

      از سخنان امام (عليه السلام) است امام (عليه السلام) يکى از ياران خود را فرستاد تا از وضع گروهى از سپاه کوفه که تصميم داشتند به سبب ترس از آن حضرت به گروه خوارج بپيوندند، اطّلاعى کسب کند. پس از بازگشت، امام (عليه السلام) از او پرسيد: آيا احساس امنيت کردند وماندند يا ترسيدند و کوچ کردند؟ عرض کرد: اى اميرمؤمنان! ترسيدند و کوچ کردند. در اين جا امام (عليه السلام) اين سخن را ايراد فرمود: (اين فراريان) از رحمت خدا به دور باشند همان گونه که قوم ثمود از رحمتش دور شدند، آگاه باشيد که آن ها (افراد غافل و بى خبرى هستند که) اگر نوک نيزه ها به سويشان متوجّه شود و شمشيرها بر فرقشان ببارد از گذشته خود پشيمان خواهند شد (آرى!) شيطان امروز از آن ها درخواستِ تفرقه و جدايى کرده؛ ولى فرداى قيامت از آن ها بيزارى مى جويد و خود را کنار خواهد کشيد. آن ها را همين بس که از طريق هدايت خارج شدند و به گمراهى و کورى بازگشتند. راه حق را سدّ کردند و در وادى جهل و ضلالت سرکشى نمودند.

      خطبه 182 - در توحيد الهي و يادي از ياران شهيد خود در صفين

      از خطبه هاى امام (علیه السلام) است      از «نوف بکّالى» نقل شده که امیرمؤمنان على (علیه السلام) در کوفه روى قطعه اى سنگ، که «جعدة بن هبیره مخزومى» نصب کرده بود ایستاد در حالى که پیراهنى خشن از پشم بر تن داشت و شمشیرش را با بندى از لیف خرما حمایل کرده بود و در پاهایش کفشى از لیف خرما بود و پیشانى اش براثر سجده، پینه بسته بود، و این خطبه را ایراد کرد.

      خطبه 183 - آفريدگار توانا، قرآن گويا

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است درباره قدرت خداوند و فضيلت قرآن و توصيه به تقوا و پرهيزکارى.

      خطبه 184 - خطاب به برج بن مسهر

      از سخنان امام (عليه السلام) است که به «برج بن مسهر طايى» که از خوارج بود فرمود و اين در زمانى بود که آن شخص با صداى بلند به گونه اى که امام (عليه السلام) آن را بشنود شعار خوارج: «لا حُکْمَ إِلّا لِلهِ» را سرداد خاموش باش! خداوند رويت را زشت (و سياه) کند اى دندان شکسته! به خدا سوگند! حق آشکار شد در حالى که تو شخصى ناچيز و بى مقدار بودى و صدايت به جايى نمى رسيد و آنگاه که باطل، نعره برآورد تو همچون شاخ بزى آشکار شدى!

      خطبه 185 - در ستايش پيامبر

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن ستايش خداوند و مدح و ثناى پيامبر (صلي الله عليه و آله) و سپس اسرار آفرينش گروهى از حيوانات آمده است.

      خطبه 186 - در توحيد

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که درباره توحيد ايراد فرموده و آن قدر اصول علمى (در حوزه اعتقادات) در آن گرد آمده که در هيچ خطبه اى وجود ندارد.

      خطبه 187 - در بيان پيشامدها

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که از حوادث آينده خبر مى دهد

      خطبه 188 - در سفارش به تقوا

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن مردم را به امور مهمّى توصيه مى کند.

      خطبه 189 - ايمان

      از سخنان امام (عليه السلام) است درباره اقسام ايمان و وجوب هجرت.

      خطبه 190 - سفارش به ترس از خدا

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن حمد خدا مى گويد و بر پيامبر (صلي الله عليه و آله) ثنا مى فرستد و به رعايت تقوا و پرهيزکارى سفارش مى کند.

      خطبه 191 - در حمد خدا و لزوم تقوا

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن خداوند را حمد و پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله) را ستايش مى کند و به رعايت زهد و تقوا توصيه مى فرمايد.

      خطبه 192 - خطبه قاصعه

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که خطبه قاصعه ناميده شده است اين خطبه متضمن نکوهش ابليس (لعنة الله عليه) مى باشد به دليل تکبّر ورزيدن و ترک سجده براى آدم (عليه السلام) و اين که او نخستين کسى است که تعصّب و تکبّر را ظاهر ساخت و نيز امام (عليه السلام) در اين خطبه مردم را از پيمودن راه ورسم ابليس (و تعصّب و تکبّر) بر حذر مى دارد.