خطبه‌های امیر‌ المؤمنین شامل ۲۴۱ خطبه می‌شود. خطبه‌ها عموماً حاوی موضوعاتی چون خداشناسی، شناخت جهان، پیدایش عالم، طبیعت انسان، امت‌ها و حکومت‌های نیکوکار و ستمکار است اما مقصود اصلی امام در بیان این موضوعات تبیین و تشریح علوم طبیعی و جانورشناسی یا فهماندن نکته‌های فلسفی یا تاریخی نبوده است، بلکه مراد اصلی او تبیین خداشناسی و مسائل مهم اسلامی در پرتو بیان این موضوعات بوده است. خطبه‌های شقشقیه، غراء و متقین، مهم‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه معرفی شده‌اند.

فهرست خطبه‌های نهج البلاغه

      خطبه 25 - رنجش از ياران سست راي

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است مرحوم سيّد رضى در آغاز اين خطبه مى گويد: اخبار متواترى از گوشه و کنار به امام (عليه السلام) رسيد که اصحاب معاويه، بر پاره اى از بلاد، استيلا يافته اند. عبيدالله بن عباس و سعيد بن نمران، فرمانداران امام (عليه السلام) در يمن، پس از غلبه بُسْربن اَبى اَرْطَارة بر آنجا، نزد امام (عليه السلام) بازگشتند. امام (عليه السلام) براى توبيخ و سرزنش اصحابش به دليل مسامحه در جهاد و تخلّف از دستوراتش، بر منبر ايستاد و اين سخن را ايراد فرمود.

      خطبه 26 - اعراب پيش از بعثت

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که حال اعراب و چگونگى حيات و معيشت آنان را در پيش از بعثت پيامبر (صلي الله عليه و آله) بيان مى کند؛ آنگاه به شرح حال خويش در سال هاى قبل از بيعت مسلمين با وى، مى پردازد

      خطبه 27 - در فضيلت جهاد

      از خطببه هاى امام (عليه السلام) است هنگامى که خبر حمله لشکر معاويه به شهر (مرزىِ) انبار، به آن حضرت رسيد، مردم براى جهاد حرکت نکردند؛ امام (عليه السلام) اين خطبه را ايراد مى فرمايد و فضيلت جهاد را، در آن برمى شمرد و مردم را به قيام (در برابر غارتگران شام) تشويق مى کند، همچنين آگاهى خود را به فنون و مديريت جنگ بيان مى دارد و مسئوليّت عواقب اين جمله را متوجه مردمى مى سازد که از وى اطاعت نکردند

      خطبه 28 - اندرز و هشدار

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که (در حقيقت) بخشى است از خطبه اى که آغاز آن «الحمدلله غير مقنوط من رحمته» آمده، و در آن يازده تذکّر است

      خطبه 29 - در نکوهش اهل کوفه

      از خطببه هاى امام (عليه السلام) است و بخشى از خطبه اى است که امام (عليه السلام) بعد از حمله ضحاک بن قيس ـ يکى از دوستان معاويه ـ به کاروان حاجيان خانه خدا، بعد از داستان حکمين، بيان فرمود و در اين خطبه، به يارانش فرمان مى دهد تا در برابر حوادثى که در اطرافشان مى گذرد، به پا خيزند

      خطبه 30 - درباره قتل عثمان

      از سخنان امام (عليه السلام) است که تحليلى است درباره قتل عثمان در اين خطبه، امام (عليه السلام) سخنانى بيان فرموده که موضع عثمان و موضع خود و نيز موضع مردم را در برابر کارهايى که در اين حادثه کردند، روشن ساخته و خود را به طور کامل از خون عثمان تبرئه کرده است. اگر من به آن (کشتن عثمان) فرمان داده بودم، قاتل محسوب مى شدم و اگر از آن نهى مى کردم، ياور او به شمار مى آمدم (و من نه مى خواستم قاتل او باشم و نه ياور او) امّا کسى که او را يارى کرده نمى تواند بگويد: «از کسانى که دست از يارى اش برداشتند، بهترم». و کسى که دست از يارى اش برداشت، نمى تواند بگويد: «کسى که او را يارى کرد، از من بهتر بود؛» (چرا که به هر حال، حاميان او به يقين افراد بدى بوده اند). و من جريان کار او را در عبارتى کوتاه و پرمعنا براى شما خلاصه مى کنم: او استبداد ورزيد، استبداد بسيار بدى، و شما ناراحت شديد و واکنش بدى نشان داديد و از حد گذرانديد و خداوند در اين مورد حکمى دارد که درباره مستبدّان و افراط گران جارى مى شود (و هرکدام به سزاى اعمال خود مى رسند).

      خطبه 31 - دستوري به ابن عباس

      از سخنان امام (عليه السلام) است (اين قسمت در واقع خطبه نيست، بلکه بخشى از کلامى است) که به ابن عباس هنگامى که او را در روز جنگ جمل، قبل از آغاز جنگ، به سوى زبير فرستاد، فرمود. حضرت با اين کلمات زبير را به اطاعت از خود دعوت کرد (و چنانکه خواهد آمد اين سخنان در او مؤثّر واقع شد و وى از جنگ کناره گيرى کرد) با طلحه ملاقات نکن! که اگر با او روبرو شوى او را مانند گاوى خواهى يافت که شاخ هايش در اطراف گوش هايش پيچ خورده باشد (او مردى سرکش و خيره سر و انعطاف ناپذير است). او کسى است که بر مرکبِ سرکشِ (هوى و هوس) سوار است و مى گويد: «مرکبِ راهوارى است!» (آرى او به دليل هوى پرستى، آمادگى شنيدن سخن حق را ندارد) ولى «زبير» را ملاقات کن! چراکه او نرم خوتر است (و براى پذيرش حق آمادگى بيشترى دارد) و به او بگو : «پسر دايى تو (على (عليه السلام)) مى گويد: تو در حجاز مرا شناختى و در عراق نشناخته انگاشتى؟ چه شد که از پيمان خود بازگشتى؟ و چه امرى تو را از آنچه درباره من مى دانستى منصرف ساخت...؟».

      خطبه 32 - روزگار و مردمان

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که ستمگرى زمانه را وصف کرده و مردم را به پنج دسته تقسيم مى فرمايد همچنين در آن از زهد در دنيا سخن به ميان آمده است

      خطبه 33 - آنگاه که به جنگ اهل بصره ميرفت، فرمود

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که به هنگام خروج براى جنگ با اهل بصره، ايراد فرمود و در آن فلسفه بعثت انبيا آمده و سپس فضايل خويش را برشمرده و کسانى را که بر ضدّ او قيام کردند، نکوهيده است

      خطبه 34 - پيکار با مردم شام

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که آن را براى بسيج کردن مردم به منظور حرکت به سوى شاميان، بعد از پايان کار خوارج در نهروان (و خاموش شدن فتنه آنان) ايراد کرد و در اين خطبه (از سستى و کوتاهى مردم در امر جهاد با دشمن،) سخت اظهار ناراحتى مى کند و آنان را با اين روش صحيح و منطقى ارشاد مى فرمايد

      خطبه 35 - بعد از حکميت

      از سخنان امام (عليه السلام) استاز خطبه هاى امام (عليه السلام) است که پس از پايان گرفتن جريان حکمين ايراد فرمود، (عمروبن عاص با حيله و تزوير، ابوموسى اشعرى نادان را فريب داد تا على (عليه السلام) را از خلافت خلع و معاويه را نصب کنند و اين موضوع مردم عراق را سخت تکان داد) و در اين خطبه، امام (عليه السلام) بعد از حمد و ثناى الهى بر اين ابتلا، به شرح آن مى پردازد. ستايش مخصوص خداوند است، هر چند روزگار، حوادث سنگين و مهم (و دردناکى براى ما) پيش آورده است. و گواهى مى دهم که معبودى جز خداوند يگانه نيست، شريکى ندارد و معبودى با او نيست و گواهى مى دهم که محمّد (صلي الله عليه و آله) بنده (برگزيده) و فرستاده اوست. امّا بعد؛ نافرمانى از دستور نصيحت کننده مهربانِ داناىِ باتجربه، موجب حسرت و اندوه مى گردد و پشيمانى به بار مى آورد. من درباره مسئله حکميت، فرمان خود را به شما گفتم و نظر خالص خويش را در اختيار شما گذاشتم؛ اگر به سخنان قصير{1}، گوش داده مى شد (چه نيکو بود)! ولى شما مانند مخالفان جفاکار و عصيان گران پيمان شکن (از قبول سخنانم) امتناع کرديد، تا آن جا که گويى نصيحت کننده در پند خويش به ترديد افتاد و از ادامه اندرز خوددارى کرد. در اين حال، مثال من و شما مانند گفتار «اخوهوازن» (مردى از قبيله بنى هوازن) است که (در يک ماجراى تاريخى) گفت: ـ من در سرزمين منعرج اللوى، دستور خود را دادم (ولى شما گوش نداديد) و اثر آن را فردا صبح درک کرديد.

      خطبه 36 - در بيم دادن نهروانيان

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در تهديد خوارج نهروان بيان فرموده است (تا بيدار شوند و به حق گردن نهند) من شما را از اين برحذر مى دارم که بدون دليل روشنى ازسوى پروردگارتان و با دستى تهى از مدرک، اجساد بى جانتان در کنار اين نهر و در اين گودال بيفتد. دنيا (و دنياپرستى)، شما را در اين پرتگاهِ (بدبختى) پرتاب کرده و افکار نادرستتان شما را گرفتار اين دام خطرناک کرده است. من شما را از اين حکميت نهى مى کردم، ولى شما با سرسختى مخالفت کرديد و فرمان مرا دور افکنديد تا آن جا که ناچار به پذيرش شدم و به دلخواه شما تن دردادم. اين ها همه به اين دليل است که شما گروهى سبک سر هستيد وکوتاه فکر. خداوند شما را خوار و ذليل کند! من کار خلافى انجام ندادم و نمى خواستم به شما زيانى برسانم (اين شما بوديد که مرا در تنگنا قرار داديد و مجبور به پذيرش حکميّت کرديد).

      خطبه 37 - ذکر فضائل خود

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در حکم خطبه است و بعد از واقعه نهروان بيان فرموده و در آن روحيات خود را شرح مى دهد

      خطبه 38 - معني شبهه

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در آن، علت نام گذارى شبهه، به «شبهه» آمده و سپس حال مردم به هنگام گرفتارى در شبهات، تبيين شده است

      خطبه 39 - نکوهش ياران و دعوت به جهاد

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است آن را هنگامى ايراد فرمود که از حمله «نعمان بن شبير» (از ياران معاويه) به «عين التمر» (يکى از مناطق شمالى عراق) آگاه شد. امام (عليه السلام) در اين خطبه، عذر خويش را (از عدم مقابله سريع با دشمن) بيان و مردم را براى يارى و همکارى بسيج مى کند.

      خطبه 40 - در پاسخ شعار خوارج

      از سخنان امام (عليه السلام) است هنگامى که شعار خوارج: «لا حُکْمَ إلّا لِلهِ» را (که از روى جهل و نادانى و لجاجت سرمى دادند) شنيد، آن را بيان فرمود (و به آن ها گوشزد کرد که اصل اين شعار که مى گويد: حاکميت مخصوص خداست، صحيح است؛ امّا خوارج به دليل جهل و غرورشان، هرگز مفهوم آن را درک نکردند!) حضرت فرمود: (لاَ حُکْمَ إلّا لِلهِ) سخن حقى است که آن را تحريف کرده اند، و معنى باطل از آن اراده شده است. آرى حکم مخصوص خداست، ولى اين گروه مى گويند که حکومت و فرماندهى مخصوص خداست، حال آن که به يقين، مردم، نيازمند امير و حاکمى هستند خواه نيکوکار باشد يا بدکار (اگر دسترسى به حاکم نيکوکارى نداشته باشند وجود امير فاجر از نبودن حکومت بهتر است) اميرى که در حکومتش مؤمن به کار خويش بپردازد، و کافر از مواهب مادى بهره مند شود، و به اين ترتيب خداوند به مردم فرصت مى دهد که زندگى خود را تا پايان ادامه دهند. به وسيله او اموال بيت المال جمع آورى مى گردد، و به کمک او با دشمنان مبارزه مى شود، جاده ها امن و امان خواهد شد و حقّ ضعيفان به کمک او از زورمندان گرفته مى شود، و به اين ترتيب نيکوکاران در رفاه قرار گرفته و از دست بدکاران در امان هستند. و در روايت ديگرى آمده است که هنگامى که امام7 شعار «لا حُکْمَ إِلاَّ لِلهِ» را شنيد فرمود: آرى من در انتظار حکم الهى درباره شما هستم. سپس فرمود: اما در حکومت حاکم نيکوکار، شخص پرهيزکار به خوبى انجام وظيفه مى کند و در حکومت حاکم بدکار، شخص شقى و ناپاک از آن بهره مند مى شود تا اجلش سرآيد و مرگش فرارسد! زورمندان گرفته مى شود، و به اين ترتيب نيکوکاران در رفاه قرار گرفته و از دست بدکاران در امان هستند. و در روايت ديگرى آمده است که هنگامى که امام (عليه السلام) شعار «لا حُکْمَ إِلاَّ لِلهِ» را شنيد فرمود: آرى من در انتظار حکم الهى درباره شما هستم. سپس فرمود: اما در حکومت حاکم نيکوکار، شخص پرهيزکار به خوبى انجام وظيفه مى کند و در حکومت حاکم بدکار، شخص شقى و ناپاک از آن بهره مند مى شود تا اجلش سرآيد و مرگش فرارسد!

      خطبه 41 - وفاداري و نهي از منکر

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن از پيمان شکنى نهى مى کند و مردم را از آن برحذر مى دارد اى مردم! وفا همزاد راستگويى است (و اين دو هرگز از هم جدا نمى شوند) ومن سپرى محکم تر و نگهدارنده تر از آن سراغ ندارم. آن کس که از چگونگى رستاخيز آگاه است هرگز پيمان شکنى نمى کند. ما در زمانى زندگى مى کنيم که غالب اهلش خيانت و پيمان شکنى را کياست و عقل مى دانند، و جاهلان بى خبر اين گونه افراد را مدير و مدبّر مى شمارند! آن ها را چه مى شود؟ خداوند آنان را بکشد! گاه شخصى که آگاهى و تجربه کافى دارد و طريق مکر و حليه را خوب مى داند فرمان الهى و نهى او وى را مانع مى شود، و با اين که قدرت بر انجام اين کار دارد آشکارا آن را رها مى سازد، ولى آن کس که از گناه و مخالفت فرمان دين پروا ندارد، از فرصتى که پيش آمده استفاده مى کند (و دست به کارهاى خلافى مى زند که در نظر ساده انديشان، تدبير و سياست است.)

      خطبه 42 - پرهيز از هوسراني و دنياپرستي

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در آن، مردم را از پيروى هواى نفس و آرزوهاى طولانى برحذر مى دارد

      خطبه 43 - علت درنگ در جنگ با شاميان

      از سخنان امام (عليه السلام) است آن را هنگامى بيان فرمود که «جرير بن عبدالله بجلى» را به عنوان نماينده خود براى گفت وگو با معاويه به شام فرستاد و معاويه حاضر به بيعت نشد، ياران حضرت از او خواستند که آماده جنگ با شاميان شود (امام (عليه السلام) اين پيشنهاد را نپذيرفت و دليل روشن و آشکارى براى آن بيان فرمود)

      خطبه 44 - سرزنش مصقله پسر هبيره

      از سخنان امام (عليه السلام) است اين سخن را زمانى ايراد فرمود که «مصقلة بن هبيره شيبانى» (از تحت فرمان آن حضرت) به سوى معاويه فرار کرد، و اين هنگامى بود که اسيران «بنى ناجيه» را از کارگزاران حضرت خريد و آزاد کرد. هنگامى که حضرت پرداخت ثمن به بيت المال را از او مطالبه کرد وى امتناع ورزيد و به سوى شام گريخت! خداوند مصقله را سياه رو کند، کار بزرگواران را انجام داد، ولى همچون بردگان فرار کرد! هنوز ثناخوانش لب به مدحش نگشوده بود که او را ساکت کرد! و هنوز سخن ستايشگرانش را با عمل خود تصديق نکرده بود که آن ها را خاموش ساخت. اگر مانده بود، آنچه را در توان داشت از او مى گرفتيم و براى بقيه، تا زمان توانايى اش به او مهلت مى داديم!

      خطبه 45 - گذرگاه دنيا

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که روز عيد فطر براى مردم بيان فرمود، و در آن خداوند را ستايش و دنياپرستى را نکوهش مى فرمايد

      خطبه 46 - در هنگامي که به قصد شام سفر ميکرد

      از سخنان امام (عليه السلام) است دعايى است که آن دعا را هنگامى تلاوت فرمود که پا را در رکاب گذاشت تا به سوى شام (براى خاموش کردن فتنه معاويه و شاميان گردنکش) برود بار الها! من از رنج و مشقّت اين سفر و بازگشت پراندوه از آن و مواجه شدن با منظره ناخوشايند در خانواده و مال و فرزند، به تو پناه مى برم. خداوندا! تو در سفر همراه مايى و براى بازماندگان ما در وطن، سرپرست و نگاهبانى، و جمع ميان اين دو را هيچ کس جز تو نمى تواند، زيرا آن کس که سرپرست بازماندگان است، همسفر نتواند بود، و آن کس که همسفر است جانشينى انسان را (در خانه و خانواده اش) نمى تواند برعهده گيرد (آرى! تنها تويى که قادر بر هر دو هستى)!

      خطبه 47 - درباره کوفه

      از سخنان امام (عليه السلام) است که درباره کوفه ايراد فرموده است اى کوفه! گويا تو را مى نگرم که همانند چرم هاى بازار عکاظ، کشيده مى شوى! زير پاى حوادث لگدکوب و پايمال خواهى شد! و پيشامدهاى تکان دهنده اى تو را فرامى گيرد و من به خوبى مى دانم که هر ستمگرى قصد سوء درباره تو کند خداوند او را گرفتار مى سازد و به خودش مشغول مى کند و به دست قاتلى مى سپاردش.

      خطبه 48 - هنگام لشکرکشي به شام

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که آن را هنگامى ايراد کرد که در «نخيله» (لشکرگاه نزديک کوفه) بود و عزم ميدان صفّين را داشت