خطبه‌های امیر‌ المؤمنین شامل ۲۴۱ خطبه می‌شود. خطبه‌ها عموماً حاوی موضوعاتی چون خداشناسی، شناخت جهان، پیدایش عالم، طبیعت انسان، امت‌ها و حکومت‌های نیکوکار و ستمکار است اما مقصود اصلی امام در بیان این موضوعات تبیین و تشریح علوم طبیعی و جانورشناسی یا فهماندن نکته‌های فلسفی یا تاریخی نبوده است، بلکه مراد اصلی او تبیین خداشناسی و مسائل مهم اسلامی در پرتو بیان این موضوعات بوده است. خطبه‌های شقشقیه، غراء و متقین، مهم‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه معرفی شده‌اند.

فهرست خطبه‌های نهج البلاغه

      خطبه 49 - صفات خداوندي

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در آن قسمتى از صفات خداوند و علم بى پايان او آمده است ستايش مخصوص خداوندى است که ذات پاکش از همه چيز مخفى تر است، ولى نشانه هاى واضح و آشکار، بر هستى او گواهى مى دهد و هرگز چشم بينا قادر بر مشاهده ذات او نيست و به همين دليل نه چشم کسى که وى را نديده انکارش مى کند و نه قلب کسى که او را شناخته مشاهده اش تواند کرد. در علوّ مقام بر همه پيشى گرفته و چيزى برتر از او نيست. با اين حال چنان نزديک است که چيزى از او نزديک تر نيست نه مرتبه بلندش او را از مخلوقاتش دور کرده و نه نزديکى اش به خلق او را با آن ها همسان قرار داده است. عقل ها را از کنه صفات خويش آگاه نکرده و با اين حال آن ها را از معرفت و شناخت لازم بازنداشته است. پس او کسى است که نشانه هاى آشکار جهان هستى بر وجود پاکش گواهى مى دهد که دل هاى منکران به وجودش اقرار دارند. خداوند بسيار برتر است از گفته کسانى که موجوداتى را به او تشبيه کرده و يا ذاتش را انکار مى کنند.

      خطبه 50 - در بيان فتنه

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در آن از فتنه هايى که سبب ويرانى جامعه ها مى شود سخن به ميان آمده و اين فتنه ها تشريح شده است آغاز پيدايش فتنه ها پيروى از هوى وهوس ها و بدعت هايى است که با کتاب خدا مخالفت دارد و گروهى (چشم و گوش بسته يا هوى پرست آگاه) به پيروى از آن ها برمى خيزند و برخلاف دين خدا از آن ها حمايت مى کنند. اگر باطل از آميختن با حق خوددارى مى کرد بر کسانى که طالب حقّاند پوشيده نمى ماند. واگر حق، از باطلِ آميخته شده با آن، پاک و خالص مى شد زبان دشمنان ومعاندان از آن قطع مى گشت. ولى بخشى از اين گرفته مى شود و بخشى از آن و اين دو را به هم مى آميزند واين جاست که شيطان بر دوستان و پيروان خود مسلّط مى شود. و «تنها کسانى که مشمول رحمت خدا بودند» از آن نجات مى يابند.

      خطبه 51 - در هنگامي که ياران معاويه بر فرات غلبه يافتند

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است آن را زمانى ايراد فرمود که ياران معاويه بر اصحاب امام (عليه السلام) غلبه کرده، شريعه فرات را در صفّين به تصرّف خود درآورده و آب را از آن ها دريغ کرده بودند. (اين خطبه اصحاب امام (عليه السلام) را به خروش آورد، به گونه اى که با يک حمله شريعه فرات را از دست آن ها باز پس گرفتند و آزاد کردند!) آنها (سپاه معاويه، با بستن آب به روى شما) از شما جنگ طلبيده اند، بنابراين (دربرابر اين عمل ناجوانمردانه دو راه در پيش داريد:) يا بايد تن به ذلّت وانحطاط منزلت خويش بدهيد، يا شمشيرهايتان را از خون (اين بى رحمان) سيراب کنيد، تا بتوانيد از آب سيراب شويد. (بدانيد) مرگ، در زندگىِ توأم با شکست شماست، و حيات، در مرگِ پيروزمندانه شما، آگاه باشيد که معاويه گروهى از بى خبران گمراه را همراه خود آورده و حق را با نيرنگ و تزوير از آن ها پنهان کرده، تا آن جا که گلوهاى خويش را آماج تيرها و شمشيرهاى مرگ آور ساخته اند!

      خطبه 52 - نکوهش دنيا 7

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است درباره ترک دنياپرستى، و پاداش هايى که خدا به زاهدان مى دهد ونعمت هايى که مردم از خالق دريافت مى کنند

      خطبه 53 - وصف قرباني

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در روز عيد قربان و درباره صفات قربانى ايراد فرموده است از شرايط کمال قربانى، آن است که گوش هايش صاف و برافراشته وچشمانش سالم باشد، بنابراين هرگاه گوش و چشم قربانى سالم باشد قربانى کامل و سالم است هر چند شاخش شکسته باشد و با پاى لنگ به قربانگاه آيد.

      خطبه 54 - در مسئله بيعت 2

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که حال ياران خود را در آن هنگام که براى مدتى طولانى امام (عليه السلام) را از جنگ با شاميان نهى مى کردند، توضيح مى دهد (و به آن ها پاسخى پرمعنا مى فرمايد) «مردم (هنگام بيعت يا هنگام اصرار بر شروع جنگ صفّين) همچون شتران تشنه کامى که به آب برسند و ساربان آن ها را رها کند و پابند و عقال ازبرگيرد، بر من هجوم آوردند، تا آن جا که گمان کردم مرا براثر فشار خواهند کشت! يا بعضى به وسيله بعضى ديگر دربرابر من از ميان خواهند رفت! من درباره اين موضوع (جنگ با شاميان يا دشمنان ديگر در آغاز خلافت) بررسى کافى کرده ام و آن را کاملا زير و رو ساخته، تمام جهاتش را سنجيده ام، به گونه اى که خواب را از چشمم ربود! سرانجام به اين نتيجه رسيدم که چاره اى جز اين نيست که يکى از دو راه را برگزينم يا (با کسانى که دربرابر حق قيام کرده اند) به نبرد برخيزم، يا آنچه را محمد (صلي الله عليه و آله) آورده است انکار کنم. ديدم تن دادن به جنگ (و مرارت دنيا) از تن دادن به کيفر پروردگار در قيامت آسان تر است، و از دست رفتن دنيا دربرابر از دست دادن آخرت برايم سهل تر است. (به همين دليل اوّلى را برگزيدم)».

      خطبه 55 - درباره تاخير جنگ با شاميان

      از سخنان امام (عليه السلام) است که آن را هنگامى ايراد فرمود که يارانش در صفّين از تأخير فرمان جنگ ناراحت بودند اما اين که مى گوييد: «تأخير در جنگ به دليل ناخشنودى از مرگ است»، به خدا سوگند! باک ندارم از اين که من به سوى مرگ بروم يا مرگ به سوى من آيد. و اما اين که مى گوييد: «تأخير در جنگ به سبب اين است که من در مبارزه با شاميان ترديد دارم»، به خدا سوگند! (اين تصوّر باطل و خيال خامى است) من اگر هر روز جنگ را به تأخير مى اندازم به اين دليل است که اميدوارم گروهى از آنان به ما بپيوندند و هدايت شوند و در لابه لاى تاريکى ها پرتوى از نور مرا ببينند وبه سوى من آيند. و اين براى من بهتر است از کشتن آن ها در حالى که گمراه اند، هر چند در اين صورت نيز گرفتار گناهان خويشتن مى شوند (و من مسئول بدبختى آن ها نيستم).

      خطبه 56 - در وصف اصحاب رسول الله صلي الله عليه و آله

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در ايام جنگ صفين، هنگامى که مردم را به صلح دعوت مى کرد درباره اصحاب رسول الله (صلي الله عليه و آله) (و اطاعت بى قيد و شرط آنان ازآن بزرگوار) بيان فرمود ما در رکاب رسول خدا (صلي الله عليه و آله) (مخلصانه مى جنگيديم و در راه پيشبرد اهداف آن حضرت گاه) پدران و فرزندان و برادرها و عموهاى خود را از پاى درمى آورديم و اين کار (نه تنها از ايمان و استقامت ما نمى کاست بلکه) بر ايمان وتسليم ما مى افزود و ما را در شاهراه حقّ و صبر و استقامت دربرابر درد ورنج ها و در طريق جهاد پيگير در مقابل دشمن، ثابت قدم مى ساخت، گاهى يکى از ما با فرد ديگرى از دشمن به صورت دو قهرمان با هم نبرد مى کردند؛ به گونه اى که هر يک مى خواست کار ديگرى را بسازد و جام مرگ را به او بنوشاند (آرى) گاه ما بر دشمن پيروز مى شديم و گاه دشمن بر ما (ولى نه پيروزى مقطعى ما را مغرور مى کرد و نه آن شکست نوميدمان مى ساخت) و هنگامى که خداوند، صدق و اخلاص ما را ديد ذلّت و خوارى را بر دشمنان ما نازل کرد و پيروزى و نصرت را به ما عنايت فرمود، تا آن جا که اسلام در همه جا استقرار يافت و در کشور پهناور خود جاى گرفت. به جانم سوگند! اگر ما (در مبارزه با دشمنان اسلام) همانند شما بوديم هرگز ستونى از دين بر پا نمى شد و شاخه اى از درخت ايمان سبز نمى گشت (و به ثمر نمى نشست) به خدا سوگند! شما (با اين پراکندگى ونفاق و عدم اطاعت از رهبرى) سرانجام از شتر خلافت، به جاى شير، خون مى دوشيد و به زودى پشيمان مى شويد (اما در زمانى که پشيمانى سودى نخواهد داشت).

      خطبه 57 - به ياران خود

      از سخنان امام (عليه السلام) است در نکوهش يک شخص، و سپس سخن از صفات برجسته خود مى گويد آگاه باشيد! بعد از من، مردى گشاده گلو و شکم بزرگ بر شما مسلّط خواهد شد که هرچه بيابد مى خورد، و آنچه را نمى يابد جست وجو مى کند، او را بکشيد! ولى هرگز نخواهيد کشت، آگاه باشيد! او به شما فرمان مى دهد که مرا دشنام دهيد و از من بيزارى جوييد. امّا بدگويى و ناسزا را (به هنگام اجبار دشمن) به شما اجازه مى دهم، چراکه اين کار موجب فزونى مقامات معنوى من، و باعث نجات شماست؛ ولى درمورد پيشنهاد بيزارى جستن، هرگز از من بيزارى مجوييد؛ زيرا من بر فطرت پاک توحيد تولّد يافته ام و در ايمان و اسلام و هجرت، بر ديگران پيشى گرفته ام!

      خطبه 58 - با خوارج

      از سخنان امام (عليه السلام) است که خطاب به خوارج فرمودند، در آن هنگام که آن ها از مسئله حکميّت کناره گيرى کردند و شعار «لا حُکْمَ اِلّا لِلهِ» را سردادند طوفان (بلاها) بر شما مسلّط شود و همه شما نابود شويد! اين چه پيشنهادى است که به من مى کنيد؟ آيا بعد از ايمانم به خدا و جهادم همراه رسول الله (صلي الله عليه و آله) به کفر خويش اعتراف کنم؟! اگر چنين کنم گمراه شده ام و از هدايت يافتگان نخواهم بود، (اميدوارم) به بدترين جايگاه رهسپار شويد و به راه گذشتگان خود (مشرکان عصر جاهليت) بازگرديد! بدانيد که به زودى بعد از من خوارى و ذلّت تمام وجود شما را فراخواهد گرفت و گرفتار شمشير برّنده اى خواهيد شد، مستبدّان زورگو بر شما حکومت خواهند کرد و اين امر به صورت سنتّى ازسوى ستمگران در ميان شما باقى خواهد ماند.

      خطبه 59 - درباره خوارج

      از سخنان امام (عليه السلام) است هنگامى که تصميم گرفت با خوارج بجنگد، به او عرض شد: آن ها از پل نهروان گذشته اند (و فرار کرده اند)، امام (عليه السلام) اين سخن را نپذيرفت و سپس گفتار کوتاه زير را بيان فرمود قتلگاه آن ها (خوارج) در اين طرف نهر است. به خدا سوگند! از آن ها (حتى) ده نفر نيز نجات نخواهد يافت و از شما ده نفر نيز کشته نخواهد شد.

      خطبه 60 - خبر دادن از پايان کار خوارج

      از سخنان امام (عليه السلام) است هنگامى که خوارج نهروان کشته شدند به امام (عليه السلام) گفته شد: اى اميرمؤمنان! همه خوارج کشته شدند (حضرت اين سخن را نپذيرفت و در جواب آنان چنين فرمود:) نه؛ به خدا سوگند! (اين گونه نيست که شما مى پنداريد که خوارج ريشه کن شدند) آن ها نطفه هايى در پشت پدران و رحم مادران خواهند بود، هر زمان شاخى از آن ها سر برآورد قطع مى شود و در آخر کار، دزد و راهزن خواهند شد.

      خطبه 61 - در باب خوارج

      از سخنان امام (عليه السلام) است درباره خوارج بعد از من با خوارج نبرد نکنيد! زيرا کسى که در جست وجوى حق بوده وخطا کرده، همانند کسى نيست که طالب باطل بوده و آن را به دست آورده است.

      خطبه 62 - هنگامي که او را از کشته شدن ناگهاني هشدار دادند

      از سخنان امام (عليه السلام) است هنگامى که آن حضرت را تهديد به قتل و ترور کردند من ازسوى خدا سپر محکمى دارم که مرا از حوادثِ (خطرناک) حفظ مى کند و هنگامى که اجلم فرارسد، اين سپر الهى از من دور مى شود و مرا تسليم حوادث مى کند؛ در آن هنگام، نه تير خطا مى کند و نه زخم بهبودى مى يابد.

      خطبه 63 - نکوهش دنيا 8

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن مردم را از فتنه و فريب دنيا برحذر مى دارد (و از ناپايدارى آن خبر مى دهد) بدانيد! دنيا سرايى است که جز در خودش (و از طريق بهره گيرى صحيح،) از آن سالم نتوان ماند و با امورى که مخصوصِ دنياست، از آن نجات نتوان يافت. انسان ها به وسيله آن آزمايش مى شوند، آنچه از دنيا به خاطر دنيا به دست آورند از آن جدا مى شوند و حسابِ آن را بايد پس بدهند و آنچه از دنيا براى غير اين جهان به دست آورند به آن خواهند رسيد و در آن خواهند ماند؛ چراکه دنيا در نظر خِردمندان همچون سايه بعد از زوال است؛ در حالى که آن را گسترده مى بينى ناگهان جمع مى شود و در حالى که فزونى مى يابد (با فرارسيدن شب) نقصان مى پذيرد.

      خطبه 64 - تشويق به عمل صالح

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن مردم را به انجام اَعمال صالح دعوت مى کند

      خطبه 65 - در علم الهي

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن بحث هاى لطيفى از علم خداوند (و ساير صفات او) مطرح شده است

      خطبه 66 - در آداب جنگ

      از سخنان امام (عليه السلام) است درباره آداب و فنون جنگ مشهور اين است که امام (عليه السلام) آن را در «ليلة الهرير»

      خطبه 67 - در معني انصار

      از سخنان امام (عليه السلام) است که دربرابر گروهى از قريش بيان فرمود گفته اند: هنگامى که اخبار «سقيفه بنى ساعده» بعد از وفات رسول خدا (صلي الله عليه و آله) به امام (عليه السلام) رسيد حضرت پرسيد: انصار (در برابر پيشنهاد خلافت براى مهاجرين) چه گفتند؟ پاسخ دادند: انصار گفتند که زمامدارى از ما انتخاب شود و زمامدارى از شما (و امر خلافت، در ميان ما دو گروه به طور مساوى بايد تقسيم شود!) در اين هنگام امام (عليه السلام) اين سخنان را ايراد فرمود. چرا دربرابر آن ها (يعنى انصار که تقاضا داشتند خليفه اى از ما و خليفه اى از مهاجرين باشدبه اين حديث) استدلال نکرديد که پيامبر (صلي الله عليه و آله) درباره آن ها (انصار) فرمود: «با نيکان آن ها به نيکى رفتار کنيد و از بدان آن ها درگذريد»؟ حاضران عرض کردند:«اين چه دليلى بر ضدّ آن ها مى شود؟» امام (عليه السلام) فرمود: «اگر حکومت و زمامدارى در ميان آن ها بود، سفارش درباره آن ها (به مهاجران) معنا نداشت». سپس فرمود: «قريش به چه چيز استدلال کردند؟» عرض کردند: «دليل آن ها (براى اولويّت خود در امر خلافت) اين بود که آنان از شجره رسول خدا (صلي الله عليه و آله) هستند (و از خويشاوندان او)» فرمود: «آن ها به شجره استدلال کردند اما ثمره را ضايع ساختند!» (اگر خويشاوند پيامبر (صلي الله عليه و آله) بودن، دليل بر اولويّت است، اهل بيت او بودن، به طريق اولى دليل بر اين امر خواهد بود).

      خطبه 68 - پس از شهادت محمد بن ابي بکر

      از سخنان امام (عليه السلام) است که آن را پس از اين که فرمان حکومت مصر را به محمّد بن ابى بکر داد و او در صحنه مبارزه با دشمن مغلوب و کشته شد، ايراد فرمود من مى خواستم هاشم بن عُتبه (مِرقال) را زمامدار مصر کنم و اگر او را والى آن منطقه کرده بودم، عرصه را بر آن ها (لشکر معاويه) خالى نمى گذاشت و به آن ها فرصت نمى داد (ولى فشار گروهى از افراد مانع شد) با اين حال، من محمّد بن ابى بکر را نکوهش نمى کنم، زيرا او مورد علاقه من بود و در دامان من پرورش يافت.

      خطبه 69 - سرزنش ياران

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در ملامت و توبيخ بعضى از يارانش فرموده است چقدر با شما مدارا کنم؟! همچون مدارا کردن با شتران تازه کار که از سنگينى بار، پشتشان مجروح مى شود! و يا همچون جامه کهنه و فرسوده اى که هرگاه گوشه اى از آن را بدوزند ازسوى ديگر پاره مى شود! هر زمان گروهى از لشکريان شام به شمانزديک مى شوند، هر يک از شما در را به روى خود مى بندد وهمچون سوسمار در لانه خود مى خزد و يا همانند کفتار که در خانه خويش پنهان شده، مخفى مى گردد.به خداسوگند!ذليل،آن کسى است که شما ياورِ او باشيد، وآن کس که به وسيله شما (به سوى دشمن) تيراندازى کند، همچون کسى است که تيرى بى پيکان وبدون پايه رهاسازد.به خداسوگند! جمعيّت شما در ميدانگاه هاى شهر (ومجالس بزم)زياداست،ولى درسايه پرچم هاى ميدانِ نبرد (و عرصه رزم) کم است.من به خوبى مى دانم چه چيزشمارااصلاح مى کند وکژى هاى شما را راست مى سازد، ولى هرگز اصلاحِ شما را با تباه کردن خويش جايز نمى شمرم. خداوند صورت هاى شما را بر خاک مذلّت بگذارد وبهره شما را (از حيات سعادتمندانه) نابود کند. شما آن گونه که باطل را مى شناسيد، درباره حق شناخت نداريد وآن چنان که در ابطال حق کوشا هستيد، براى از ميان بردن باطل اقدام نمى کنيد!

      خطبه 70 - در سحرگاه روزي که ضربتش زدند، فرمود

      از سخنان امام (عليه السلام) است که در سحرگاه روزى که در آن ضربت خورد، بيان فرمود در حالى که نشسته بودم، خواب، چشمان مرا فراگرفت؛ ناگهان رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بر من ظاهر شد؛ عرض کردم: اى رسول خدا! چه کژى ها و عداوت ها که از امّتت ديدم. فرمود: آن ها را نفرين کن! عرض کردم: خداوند بهتر از آنان را به من دهد و به جاى من، شخص بدى را بر آن ها مسلّط کند.

      خطبه 71 - در نکوهش مردم عراق

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در نکوهش جمعى از اهل عراق ايراد فرمود و در آن، آن ها را توبيخ مى کند درباره اين که وقتى پيروزى کامل، نزديک شده بود، دست از جنگ کشيدند، سپس امام (عليه السلام) را تکذيب کردند (زيرا امام (عليه السلام) در بعضى از خطبه ها پيشگويى هايى به خصوص درباره آينده مردم عراق فرموده بود) امّا بعد، اى مردم عراق! شما به زن باردارى مى مانيد که در آخرين روزهاى دوران حملش، جنين خود را سقط کند و با اين حال قيّم و سرپرستش نيز بميرد وبيوگى او به طول انجامد (سپس از دنيا برود) و ميراثش را دورترين بستگانش ببرند (چراکه نتوانست فرزند سالمى به دنيا آورد). آگاه باشيد! به خدا سوگند! من به ميل خود، به سوى شما نيامدم؛ بلکه حوادث اضطرارى مرا به طرف شما حرکت داد. به من خبر رسيده است که (بعضى از شما) مى گوييد: «على خلاف مى گويد»، خدا شما را بکشد! به چه کسى دروغ بستم؟ آيا به خدا؟ حال آن که نخستين مؤمن به او بوده ام؛ يا به پيامبرش؟ حال آن که نخستين تصديق کننده او بوده ام. نه، به خدا سوگند! اين گونه نيست (که منافقان کوردل مى پندارند) بلکه آنچه گفته ام واقعيتى است که شما از آن غايب بوديد (بلکه) اهل درک آن نبوديد. مادرِ آن گوينده به عزايش بنشيند! اگر آن ها ظرفيت مى داشتند، اين ها پيمانه اى بود (از علوم و دانش ها و معارف والا) که رايگان در اختيارشان قرار مى گرفت. «وبه زودى خبر آن را خواهيد دانست».

      خطبه 72 - درود بر پيامبر

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که طرز فرستادن صلوات و درود بر پيامبر (صلي الله عليه و آله) و آل او (عليهم السلام) را به مردم ياد مى دهد. همچنين در اين خطبه، بخشى از صفات خداوند سبحان و صفات پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) و دعا براى آن حضرت نيز آمده است