خطبه‌های امیر‌ المؤمنین شامل ۲۴۱ خطبه می‌شود. خطبه‌ها عموماً حاوی موضوعاتی چون خداشناسی، شناخت جهان، پیدایش عالم، طبیعت انسان، امت‌ها و حکومت‌های نیکوکار و ستمکار است اما مقصود اصلی امام در بیان این موضوعات تبیین و تشریح علوم طبیعی و جانورشناسی یا فهماندن نکته‌های فلسفی یا تاریخی نبوده است، بلکه مراد اصلی او تبیین خداشناسی و مسائل مهم اسلامی در پرتو بیان این موضوعات بوده است. خطبه‌های شقشقیه، غراء و متقین، مهم‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه معرفی شده‌اند.

فهرست خطبه‌های نهج البلاغه

      خطبه 73 - درباره مروان

      از سخنان امام (عليه السلام) که به مروان بن حَکَم در بصره فرمود اويان اخبار، چنين نقل کرده اند که «مروان بن حکم» روز جنگ جمل اسير شد (و او را خدمت على (عليه السلام) آوردند) از امام حسن و امام حسين (عليهما السلام) شفاعت خواست و آن ها نزد پدر براى او شفاعت کردند و درباره عفو او سخن گفتند، امام (عليه السلام) او را آزاد فرمود. آن دو بزرگوار عرض کردند: اى اميرمؤمنان! اجازه مى دهيد او با شما بيعت کند؟ امام (عليه السلام) اين خطبه را ايراد فرمود. مگر او (مروان) پس از قتل عثمان با من بيعت نکرد؟ من نيازى به بيعت او ندارم، دست او دست يهودى است! اگر (امروز) با دستش بيعت کند (فردا) با پشت خود پيمانش را بر باد مى دهد. بدانيد او حکومت کوتاهى خواهد داشت همچون مقدار زمانى که سگى بينى خود را با زبانش مى ليسد. او پدرِ قوچ هاى چهارگانه است و امّت اسلام به زودى از دست او و پسرانش روز خونينى خواهند داشت!

      خطبه 74 - هنگام بيعت کردن اعضاء شورا با عثمان

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است هنگامى که گروهى از مردم تصميم گرفته بودند، با عثمان بيعت کنند شما خوب مى دانيد که من از هرکس، به امر خلافت شايسته ترم (ولى به دليل نيّات سوء خود و اين که مرا در مسير منافع شخصى خود نمى بينيد، مانع شديد) ولى به خدا سوگند! تا هنگامى که اوضاع مسلمين روبه راه باشد (و عثمان راه سلامت را پيش گيرد) و تنها به من ستم شود، سکوت اختيار مى کنم تا از اين طريق پاداش و فضل الهى را به دست آورم و دربرابر زر و زيورهايى که شما براى آن با يکديگر رقابت داريد، پارسايى ورزيده باشم.

      خطبه 75 - پاسخ به اتهامي ناروا

      از سخنان امام (عليه السلام) است هنگامى که به امام (عليه السلام) خبر رسيد که بنى اميّه او را متّهم به شرکت در قتل عثمان کرده اند، اين سخن را ايراد فرمود (و به اين اتّهام پاسخ گفت) آيا آگاهى بنى اُميّه از (روحيات و صفات) من، آنان را از عيب جويى درباره من بازنداشته؟ و آيا سابقه من (در اسلام) اين افراد نادان را از گمان بد در حقّ من مانع نشده است؟! پند و اندرز الهى از گفتار من رساتر است (ولى آن ها به اندرزهاى الهى نيز گوش فرانمى دهند) من با مارقين (آنان که از دين خدا خارج شده اند) محاجّه مى کنم و دشمنِ آشتى ناپذيرِ پيمان شکنان و ترديدکنندگان (در حقايق اسلام) هستم. آنچه مبهم است بايد در پرتو عرضه بر کتاب خدا روشن گردد وبندگان به آنچه در دل دارند، جزا داده مى شوند.

      خطبه 76 - اندرز

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) که به عنوان تشويق و تحريک مردم به عمل صالح ايراد شده است خدا رحمت کند کسى را که چون سخنان حکيمانه اى بشنود، خوب فراگيرد و هنگامى که به سوى هدايت راهنمايى شود، پذيرا گردد؛ دست به دامن هادى و رهبرى زند و (در پرتو هدايتش) نجات يابد. از مراقبت پروردگارش غفلت نورزد و از گناهان خود بترسد. اعمال خالصى از پيش فرستد و کارهاى نيک به جا آورد. ذخيره اى براى آخرت فراهم سازد و از گناهان بپرهيزد. هدف را درست نشانه گيرى کند و کالاى گران بهاى آخرت را به دست آورد. با خواسته هاى دل بجنگد و آرزوهاى نابجا را رها سازد. صبر و استقامت را مرکب راهوار نجات خويش قرار دهد و تقوا را وسيله (آرامش به هنگام) وفاتش بشمرد. در راه روشن، گام نهد و جاده آشکار حق را ادامه دهد. اين چند روز زندگى را غنيمت شمرد و پيش از آن که اجلش فرارسد، خويش را آماده کند و از اعمال نيک توشه برگيرد.

      خطبه 77 - نکوهش رفتار بني اميه با آن حضرت

      از سخنان امام (عليه السلام) است که آن را در زمان عثمان، هنگامى که «سعيد بن عاص» حق مسلّم امام (عليه السلام) را از بيت المال (به منظور قرار دادن آن حضرت در تنگناهاى اقتصادى) دريغ داشت، بيان فرمود بنى اميّه از ميراث محمّد (صلي الله عليه و آله) جز مقدار کمى در اختيار من نمى گذارند، به اندازه يک بار دوشيدن شير شتر. به خدا سوگند! اگر زنده بمانم آن ها را از صحنه حکومت اسلامى بيرون خواهم ريخت، همان گونه که قصّاب اعضاى درون شکم حيوان را ـ که به روى زمين مى افتد ـ از خاک پاک مى کند!

      خطبه 78 - نيايش 1

      از سخنان امام (عليه السلام) است که با آن به درگاه خداوند دعا مى کرد (و سرمشق مهمّى براى مردم در آن نهفته است) بار خدايا! آنچه تو از من به آن آگاه ترى بر من ببخشاى و اگر بار ديگر به سوى آن بازگردم، تو نيز آمرزش خود را بر من بازگردان. خداوندا! آنچه از کارهاى نيک بر آن تصميم گرفتم و بر آن عهد و پيمان بستم، ولى درباره آن، وفايى از من نديدى، بر من ببخش. خداوندا! آنچه را با زبان به تو تقرّب جستم، سپس قلبم با آن مخالفت کرد بر من ببخش. پروردگارا! نگاه هاى اشارت آميز (زيان بار) و سخنان بى فايده و خواسته هاى نابجاى دل و لغزش هاى زبان مرا عفو فرما!

      خطبه 79 - پاسخ اخترشناس

      از سخنان امام (عليه السلام) است هنگامى که آماده حرکت براى نبرد با خوارج بود، يکى از يارانش عرض کرد: «اى اميرمؤمنان! از آن مى ترسم که اگر در اين ساعت حرکت کنى، به مراد خويش نرسى؛ اين سخن را که مى گويم به وسيله علم نجوم به دست آورده ام». امام (عليه السلام) در پاسخ چنين فرمود:

      خطبه 80 - نکوهش زنان

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) که پس از جنگ «جمل» در نکوهش (بعضى از) زنان ايراد فرموده است اى مردم! زنان از نظر ايمان و بهره اقتصادى و موهبتِ عقل، کاستى هايى دارند؛ امّا کاستى ايمانِ آن ها، به اين دليل است که از نماز و روزه در ايّام عادت بازمى مانند، و گواهِ کاستى عقول آنان اين است که شهادت دو نفر از آنان همچون شهادت يک مرد است، و امّا کاستى بهره اقتصادى آن ها دليلش اين است که سهم ارث آنان، نصف سهم مردان است. حال که چنين است از زنان بد بپرهيزيد و مراقب نيکان آن ها باشيد و در اعمال نيک (به صورت اطاعت بى قيد و شرط) از آنان اطاعت نکنيد، تا در اعمال بد، از شما انتظار پيروى نداشته باشند.

      خطبه 81 - وارستگي و پارسائي

      از سخنان امام (عليه السلام) که درباره زهد فرموده است اى مردم! «زهد» همان کوتاهى آرزو، و شکر و سپاس در برابر نعمت، و پارسايى در برابر گناه است. و اگر نتوانستيد همه اين صفات را فراهم سازيد، لااقل مراقب باشيد حرام بر اراده و صبر شما چيره نگردد، و در برابر نعمت هاى الهى شکر خدا را به فراموشى نسپاريد؛ چرا که خداوند با دلايل روشن و آشکار و کتب آسمانى واضح، اتمام حجّت کرده است! (و آنچه درباره زهد و شکر لازم بوده، به شما تعليم داده است).

      خطبه 82 - نکوهش دنيا 9

      از سخنان امام (عليه السلام) که در نکوهش دنيا بيان فرمود من چگونه توصيف کنم سرايى را که آغاز آن سختى و مشقّت است و پايانش نيستى و فناست. در حلالش حساب و در حرامش عقاب است؛ آن کس که در آن ثروتمند شود با انواع آزمايش ها روبه رو مى شود و آن کس که فقير گردد، محزون مى شود. کسى که به سرعت به دنبال آن برود به آن نمى رسد و کسى که آن را رها سازد، به او روى مى آورد. آن کس که با دنيا بنگرد به او بصيرت و بينايى مى بخشد و آن کس که به دنيا بنگرد نابينايش مى کند.

      خطبه 83 - خطبه غراء

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است اين خطبه خطبه شگفت انگيزى است و به نام خطبه غرّاء (درخشان) ناميده مى شود در اين خطبه، صفات خداوند متعال بيان شده و سپس توصيه به تقوا و بعد برحذر داشتن از دنيا و سپس مسائلى مربوط به قيامت و بعد از آن آگاه ساختن مردم از آنچه در آن هستند از زرق وبرق دنيا و سپس اشاره به برترى آن حضرت در شيوه تذکّر به مردم، آمده است

      خطبه 84 - درباره عمروعاص

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که درباره «عمرو بن عاص» بيان فرموده است از «ابن نابغه» (پسر آن زن بدنام ـ اشاره به عمرو عاص است ـ) در شگفتم! او براى مردم شام چنين وانمود مى کند که من بسيار اهل مزاح، و مردى شوخ طبعم، که مردم را با شوخى و هزل، پيوسته سرگرم مى کنم. او سخنى باطل و کلامى گناه، گفته است ـ و بدترين سخنان، گفتار دروغ است ـ او پيوسته دروغ مى گويد. وعده مى دهد و تخلّف مى کند. اگر چيزى از او درخواست شود، بخل مى ورزد واگر خودش از ديگرى تقاضايى داشته باشد، اصرار مى کند. در پيمانش خيانت مى نمايد. (حتّى) پيوند خويشاوندى را قطع مى کند. هنگام نبرد، لشکريان را امر ونهى مى کند (و سر و صداى زياد راه مى اندازد که مردم شجاعش پندارند) ولى اين تا زمانى است که دست ها به قبضه شمشير نرفته است و هنگامى که چنين شود، او براى رهايى جانش، بالاترين تدبيرش اين است که جامه اش را کنار زند و عورت خود را نمايان سازد تا شخص کريم به عورتش نگاه نکند (و از کشتن او چشم بپوشد). آگاه باشيد! به خدا سوگند، ياد مرگ مرا از سرگرم شدن به بازى و شوخى بازمى دارد؛ ولى فراموشى آخرت او را از سخن حق بازداشته است. او حاضر نشد با معاويه بيعت کند، مگر اين که عطيّه و پاداشى از او بگيرد (و حکومت مصر را براى او تضمين کند) و در مقابلِ از دست دادن دينش، رشوه اندکى دريافت دارد.

      خطبه 85 - در توحيد و موعظه

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که به هشت صفت از صفات جلال خداوند اشاره کرده است (و اشاراتى نيز به مسئله مرگ و درجات و مقامات معنوى دارد).

      خطبه 86 - صفات پروردگار-پرهيزگاري

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن بخشى از صفات خداوند متعال بيان شده، سپس مردم را درباره تقوا و مشورت موعظه مى کند

      خطبه 87 - موعظه ياران،وصف بنده محبوب خدا

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که درباره صفات پرهيزکاران و فاسقان، و آگاه سازى درباره موقعيت اهل بيت در ميان مردم و نيز گمان هاى نادرستى که براى بعضى پيدا شده، بيان گرديده است

      خطبه 88 - در بيان هلاکت مردم

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که اسباب هلاکت امّت ها را بيان فرموده (و چگونگى آن را توضيح داده) است

      خطبه 89 - در حال مردم پيش از بعثت و پس از آن

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که درباره چگونگى ظهور پيغمبر اکرم (صلي الله عليه و آله) و انجام رسالت هاى او توسط امام (عليه السلام) بعد از آن حضرت، سخن مى گويد.

      خطبه 90 - در بيان صفات خداوندي

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که درباره ازلى بودن خداوند و عظمت مخلوقات او سخن مى گويد و آن را با موعظه و اندرز پايان مى بخشد.

      خطبه 91 - خطبه اشباح

      از خطبه هاى درخشان امام (عليه السلام) است که به خطبه «اشباح» معروف است مسعدة بن صدقه از امام صادق (عليه السلام) نقل مى کند: اميرمؤمنان (عليه السلام) اين خطبه را بر منبر کوفه به اين دليل ايراد کرد که شخصى از امام (عليه السلام) خواست، خدا را آن چنان برايش توصيف کند که گويا او را با چشم مى بيند، تا بر معرفتش افزوده گردد! امام (عليه السلام) از اين سخن خشمگين شد و اعلام کرد همه حاضر شوند؛ مسجد پر از جمعيّت شد، امام (عليه السلام) بر منبر قرار گرفت، در حالى که غضبناک بود و رنگ چهره اش متغيّر؛ پس از ستايش خداوند و درود بر پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) چنين فرمود:...

      خطبه 92 - پس از کشته شدن عثمان و بيعت با او

      از سخنان امام (عليه السلام) است آن را هنگامى ايراد کرد که مردم بعد از قتل عثمان، مى خواستند با او بيعت کنند (و او مى خواست با اين سخن، هم با مردم اتمام حجّت فرمايد و هم بى اعتنايى خود را به مقام، ثابت کند) مرا رها کنيد و ديگرى را بطلبيد! چراکه ما به استقبال چيزى مى رويم که چهره ها و رنگ هاى گوناگون دارد و دل ها بر آن استوار و عقل ها بر آن ثابت نمى ماند (چون قبول زمامدارى در اين شرايط، بسيار مشکل و طاقت فرساست)؛ ابرهاى تيره وتار، افق ها را پوشانيده و راه مستقيم حق (در اين فضاى ظلمانى) ناشناخته است. بدانيد که اگر من دعوت شما را بپذيرم مطابق آنچه خود مى دانم (با اصول حق و عدالت) با شما رفتار خواهم کرد و هرگز به سخن اين و آن وسرزنشِ سرزنش کنندگان، گوش نخواهم داد! و اگر مرا رها کنيد همچون يکى از شما خواهم بود (و با عدم وجود يار و ياور، مسئوليّتى نخواهم داشت) بلکه شايد از شما شنواتر و مطيع تر دربرابر رئيس حکومت و واليان امر (در حفظ کيان اسلام و منافع مردم) باشم و من براى شما وزير و مشاور باشم بهتر از آن است که امير و رهبر باشم (چراکه اگر امير باشم و با من مخالفت کنيد کافر مى شويد، ولى اگر ديگرى به جاى من باشد چنين نيست).

      خطبه 93 - خبر از فتنه

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که در آن از فضل و آگاهى هاى خود و (عمدتآ) از فتنه هاى بنى اميّه خبر مى دهد

      خطبه 94 - در فضل رسول اکرم و پند و اندرز

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که صفات خداوند، سپس فضيلت پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) و اهل بيت گرامى آن حضرت را بيان کرده، آنگاه مردم را موعظه مى کند.

      خطبه 95 - وصف پيامبر

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) است که به فضيلت پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) اشاره مى کند (خداوند) او را هنگامى مبعوث کرد که مردم در حيرت و گمراهى، سرگردان بودند و در فتنه ها غوطه ور؛ هوى وهوس هاى سرکش، آن ها را به خود جلب کرده، وتکبّر و خودبزرگ بينى، آن ها را به پرتگاه افکنده و جاهليّتِ شديد آن ها را سبک مغز ساخته بود، و در ناپايدارى امور و بلاى جهل، حيران و سرگردان بودند. در اين هنگام، پيامبر (صلي الله عليه و آله) در نصيحت آن ها، نهايت کوشش را به خرج داد (و با سخنان دلنشين و منطقى در آن ها نفوذ کرد؛) در راه راست حرکت مى کرد (و مردم را به دنبال خود، به حرکت وامى داشت) و به سوى حکمت و دانش وموعظه نيکو دعوت مى کرد.

      خطبه 96 - وصف خدا و رسول

      از خطبه هاى امام (عليه السلام) که در آن از خدا و پيامبر (صلي الله عليه و آله) سخن به ميان آورده است.